Sagnir - 01.06.2006, Side 53

fjjuensfa dj)crjarastriðið ízsfensfcum samtímafieimifdum
land sem íslendingar fluttu mest út til á árunum 1921-1935 ená þessum
árum fór um þriðjungur alls útflutnings til Spánar.1 Viðskiptajöfnuður
við Spán á þessum árum var Islandi einnig afar hagstæður svo milljónum
króna skipti á hverju ári. Um miðjan 4. áratuginn minnkaði öll verslun
við Spán allverulega og varð nánast að engu á örfáum árum.2
Utflutningur til Spánar var byrjaður að dragast saman áður en
borgarastyrjöldin hófst. Ástæðan fyrir þessum samdrætti var án efa
heimskreppan en ekki síður mikil offramleiðsla á saltfiski í heiminum.3
Áhrifa kreppunnar gætti á Spáni rétt eins og annars staðar og hófú
stjómvöld að reisa múra viðskiptahafta og tolla eins og víða annars
staðar. Spánn fór í auknum mæli að krefjast þess að gerðir yrðu
jafnkeypissamningar við landið. Slíkt gat aldrei komið til greina fyrir
Island, enda var lítið flutt frá Spáni og hingað eins og áður segir.
Gullöldinni í útflutningi til Spánar var því lokið áður en borgarastríðið
braust út.
Á þessum árum vora utanríkismál íslands í höndum sérstakrar
utanríkismáladeildar stjómarráðsins sem var þó um tíma aðeins herbergi
í stjómarráðshúsinu.4 ísland var með sendiráð í Kaupmannahöfn sem
einnig fór með utanríkismál. Sendiherra á árum borgarastríðsins var
Sveinn Bjömsson. Á þeim tíma sem spænska borgarastríðið stóð vora
tvær ríkisstjómir við völd hér á landi. Sú fyrri var stjóm Alþýðuflokks
og Framsóknarflokks (stjóm hinna vinnandi stétta) sem réði frá 1934-
1938 og hin síðari var minnihlutastjóm Framsóknarflokks frá 1938.
Þeir ráðherrar á íslandi sem fóra með utanríkismál á þessum tíma vora
Haraldur Guðmundsson (1934-1938) og Hermann Jónasson á eftir
honum. Sendifulltrúar íslands á Spáni vora Helgi P. Briem frá árinu
1932 og Pétur Benediktsson frá apríl 1936 en dvöl þess síðamefnda
var stutt.5 Sveinn Bjömsson sendiherra fór auk þess oftar en einu sinni
í sendiferðir til Spánar í samfloti með fastafulltrúum þar. Sendimenn
Islands sendu skýrslur um gang mála í samningaviðræðum og horfur
í spænskum stjóm- og efnahagsmálum heim til Islands og til íslenska
sendiráðsins í Kaupmannahöfn.
^Samsfjoti fjsfands oy ^Sjoánar á árunum
Jyrir fjcrjarastrið.
Áthyglisvert er að þrátt fyrir erfitt efnahagsástand á Spáni og mikinn
pólitískan óstöðugleika sem einkenndi árin fram að borgarastríði var
ekki að sjá mikla svartsýni í bréfum sendifulltrúa Islands þar. Þvert
á móti virðist sem að þrátt fyrir óstöðugar stjómir hafi menn talið að
hægt væri að stunda viðskipti eins og vanalega, eða að minnsta kosti að
ekki yrði mikil breyting í verslunarstefnu á milli stjóma. Dæmigerð era
bréf frá Helga Briem til íslands ffá 1933 en þau einkennast af bjartsýni
á aukna neyslu Spánverja á saltfiski og hálfkæringi í garð umbrota í
spænskum stjómmálum.6 Litið hefur verið svo á að óstöðugleikinn
í spænskum stjómmálum yrði ekki til trafala nema að því leyti að
vissulega var erfiðara að koma sér upp samböndum við áhrifamenn
þegar sífellt var verið að skipta um stjóm. Hefur Helgi talið að um
b’mabundinn óróa hafi verið að ræða.7
Það er ekki fyrr en 1936 að annar tónn heyrist í skýrslum sendimanna
íslendinga á Spáni. Stjómmála- og efnahagsástand Spánar hafði versnað
og hættan á að borgarastyrjöld eða alvarlegar óeirðir brytust út var
veraleg. Jafnframt má sjá miklar áhyggjur og ótta um framtíð verslunar
* sendibréfum og skýrslum Helga Briems frá 1936. Þar talar hann um
að ringulreið ríki í peningastefnu þjóðarinnar, mikið atvinnuleysi vofi
yfir og allt sé á hverfanda hveli. Telur Helgi að þrátt fyrir allt sé best
að bíða átekta og vona að ástandið lagist eftir kosningar og að ný stjóm
taki á efnahagsvanda landsins.8 Þrátt fyrir bágt ástand á Spáni virðist
sem íslendingar hafi hvorki slegið slöku við né gefið upp von um að
fiá mætti samningum við Spánverja. Sveinn Bjömsson og Helgi Briem
fóru til Madridar í maí 1936, skömmu áður en borgarastríðið braust út
en hvergi er getið um að nokkur árangur hafi náðst í þeim viðræðum.
Sveinn Bjömsson fékk einnig bón frá Haraldi Guðmundssyni þess
efnis að reyna skyldi að koma á fúndi á milli Haraldar og Francisco
Largo Caballero í maí 1936. Caballero var formaður spænska
Sósíalistaflokksins (PSOE) og spænska Verkamannasambandsins
(UGT) en PSOE var hluti af samfylkingu vinstri flokka á Spáni (Frente
Popular) sem fór með sigur af hólmi í kosningunum á Spáni fyrr það
áfi Sveinn taldi þó að slíkur fúndur væri tæpast ráðlegur þar sem það
gœti komið íslenskum stjómvöldum illa í framtíðinni að hafa átt við
hann viðræður, skyldi Caballero lenda í stjómarandstöðu síðar.9
Islendingar gáfu því ekki upp von um sölusamning við Spán þangað til
borgarastríðið braust út, þar sem þeir reyndu enn að ná sambandi við
spænska ráðamenn sumarið 1936. Við þetta má bæta að síðasta bréfið
sem Helgi Briem sendir frá Barcelona er dagsett 13. júlí 1936, aðeins
4 dögum áður en uppreisn Francos hófst. Segir hann allt á suðupunkti í
landinu, pólitísk morð, rán og gíslatökur einkenni undanfamar vikur en
erfitt sé að átta sig á ástandinu vegna ritskoðunar blaðanna.10
Helgi þurfti, aðeins viku eftir að hafa skrifað þetta bréf, að flýja
frá Barcelona og yfir landamærin til Frakklands. Hann komst þangað
við illan leik og átti ekki afturkvæmt til Spánar fyrr en nokkra síðar.
Athyglisvert er að Helgi sagði í áðumefndu bréfi frá 13. júlí að hann
hafi verið sannfærður um að ró myndi fljótt komast á að nýju. Sagði
hann helstu röksemd sína fyrir því vera þá að hann taldi Spánverja ekki
nógu skipulagða til þess að halda út heila styrjöld, þótt fjöldi manna
hafi reynt að sannfæra hann um hið gagnstæða. Sagði Helgi frá því
síðar að hann hafði hugsað sér að fara í frí á baðströnd með eiginkonu
sinni og bresku vinafólki á meðan eldar uppreisnar loguðu bókstaflega
á götum Spánar. Það var ekki fyrr en nágranni hans, sem jafnframt var
ræðismaður Bandaríkjanna á staðnum, sagði honum að ástandið væri
mun alvarlegra en gefið væri upp í spænskum fjölmiðlum og að tveir
erlendir diplómatar hefðu verið myrtir skammt frá Barcelona, að hann
ákvað að best væri að koma sér burt.11
ijfrjibfeifar íxi&sfjjotum veyna strzösins
Islendingar sóttu fast að Spánverjum að gera viðskiptasamninga allt
fram á síðustu stundu og því rökrétt að slíku væri haldið áfram meðan
á stríðinu stóð. Eitthvað af fiski var selt til Spánar í gegnum Frakkland
og Bretland árið 1938 en þess utan gekk sala illa.12 Um beina sölu
til Spánar var sjaldan að ræða. Sölusamband íslenskra fiskútflytjenda
(SIF) seldi þó saltfiskfarm til Spánar í byijun árs 1937. Var helmingur
farmsins seldur til umboðsmanna á yfirráðasvæðum uppreisnarmanna
í Sevilla og hinn helminginn var losaður í Frakklandi og sendur til
yfirráðasvæðis stjómarinnar.13 SÍF náði svo aftur, fyrir tilstuðlan Ólafs
Proppé framkvæmdastjóra, að selja um 5000 tonn til kaupmanna í
Barcelona í júní 1938.14 Greindi Morgunblaðið frá þessu og taldi að
þetta væri um helmingur þess saltfisks sem til væri í landinu. Jafnframt
sagði blaðið söluna vera afar hagstæða. Þessir viðskiptasamningar voru
liklega gerðir án nokkurra afskipta hins opinbera hér á landi, því engin
gögn er að finna um þessa sölu í opinberam skjalasöfnum.
Framkvæðið að opinberam samskiptum Islands við Spán á meðan
stríðinu stóð kom frá SÍF. í ágúst 1937 skrifaði Sölusambandið bréf
til ríkisstjómarinnar þar sem það lýsti áhyggjum yfir þeim skuldum
á Spáni sem ekki höfðu verið greiddar. Fylgdi bréfi þessu jafhframt
sundurliðað blað yfir hvað hver viðskiptavinur þeirra skuldaði þegar
styrjöldin hófst.15 Sölusambandið sendi svo ítrekun á þessari beiðni
um miðjan janúar 1938 og hvatti jafnframt ríkisstjómina til að senda
Helga P. Briem á vettvang til að kynna sér tryggingar skuldanna.16
Samtals taldi SIF að rúm 40.000 sterlingspund væra í vanskilum hjá
spænskum viðskiptavinum, eða um 918.000 krónur. Viðmiðunarlaun
íslenskra forstjóra vora á bilinu 15-20 þúsund krónur á ári, þannig að
um umtalsverða upphæð var að ræða.
Samhliða þessu hvatti SIF ríkisstjómina einnig til að koma á nýjum
sölusamningumviðSpán. 16.desemberl937komáskoranfrástjómarfúndi
SIF þess efnis að „...hún sendi fulltrúann í Miðjarðarhafslöndunum til
Spánar, til þess að rannsaka viðskiptamöguleika þar í landi, sérstaklega i
sambandi við fisksöluna."17 íslensk stjómvöld urðu snarlega við þessari
áskoran og báðu Helga Briem, sem þá var staddur í Þýskalandi, að
undirbúa ferð til Barcelona við fyrsta tækifæri.18 Helgi hafði fyrirfram
ekki mikla trú á að leiðangur til Spánar myndi bera árangur og kom á
daginn að hann hafði rétt fyrir sér, því feró hans var árangurslaus með
öllu.
Samkvæmt skýrslu sem Helgi sendi síðar til íslands um för sína,
höfðu flest fyrirtæki í borginni verið þjóðnýtt og eigendur þeirra flúnir úr
landi eða þeir verið myrtir. I ofanálag hafói spænska umboðsmannakerfið
sem íslenskir seljendur höfðu reitt sig á verið lagt niður.19 Því var ekki
mikils árangurs að vænta af samningaviðræðum. Helgi hafði einnig
heimsótt banka og viðskiptavini íslendinga í Barcelona með það í huga
að innheimta gamlar skuldar en með jafn litlum árangri. Sagði Helgi að
flajnír 2.006 $1