Sagnir - 01.06.2006, Page 54

jHjicensffa ÓQcrjarastrióiö iisfensffum samtimafteimifcfum
bann við niðurgreiðslu skulda sem sett hafði verið á 18 mánuðum áður
og almenn óvissa í peningamálum lýðveldisins ástæðuna íyrir því að
ekki væri að vænta borgunar frá Spáni í náinni framtíð.20
Athyglisverðast við skýrslu Helga úr þessari ferð eru lýsingar hans
á loftárásum Franco-sinna á Barcelona á þeim tíma sem hann dvaldi
í borginni. Lýsir hann miklum skorti á mat og eldsneyti og almennu
vonleysi og depurð borgarbúa. Þá segir einnig í skýrslu hans:
„Fyrsta daginn, sem ég var í Barcelona, voru gerðar fimm
loftárásir á borgina, en alls voru gerðar um 30 árásir á hana þá 12
daga, sem ég var þar.... Mynduðu þær [sprengjumar] stóra gýga
[sic] þar sem þær féllu, en ef þær hittu hús, skám þær í gegnum
allar hæðir þess. Rúður í húsum í 250-500 metra fjædaígð
brotnuðu og þutu glerbrotin út um alt með óskiljanlegum krafti
og særðust menn aðallega af þeim. Til tilbreytingar er einnig
skotið á bæinn af herskipum, sem liggja langt frá ströndinni.
Féll eitt slíkt skot niður fyrir framan húsið sem ég bjó í áður og
drap þar 5 manna og mölvaði allar rúður og meginið af hurðum
í því húsi.“
Ekki er vitað hvort vanmat á aðstæðum í Barcelona eða hrein örvænting
um að geta ekki selt íslenskar afúrðir til Spánar hafi ráðið því að Helgi
var sendur á mitt átakasvæði. í öllu falli gáfúst yfirvöld upp á því að
reyna að selja saltfisk til yfirráðasvæðis spænsku stjómarinnar og sném
sér að stjóm Francos.
hafa þar sendiherra án þess að slíkt væri gert. SÍF ítrekaði kröfur sínar
á síðustu dögum stríðsins í mars 1939 þegar bréf barst ríkisstjóminni
um að stjóm fyrirtækisins hefði: ,,[s]amþykkt í einu hljóði að... æskja
þess að ákvörðun um viðurkenningu Franco-stjómarinnar verði hraðað
svo sem kostur er á.“25 Ennfremur sendi Helgi Briem tvö skeyti til
ríkisstjómarinnar í lok mars til að forvitnast um og jafnvel reka á eftir
viðurkenningu.26 Ríkisstjórn íslands létþó ekki undan þessum þrýstingi.
Var beðið með að gera viðurkenningu á Franco-stjóminni opinbera fyrr
en stjóm spænska lýðveldisins hafði gefist upp 31. mars 1939, jafnvel
þótt ákveðið hafi verið á ríkisstjómarfundi 3. mars að ekki yrði komist
hjá því að viðurkenna Franco.27 Rataði málið af þessu tilefni á Alþingi,
er Einar Olgeirsson mótmælti því í utandagskrárumræðu sama dag að
Franco-stjórnin yrði viðurkennd, en án árangurs.28
Þrátt fyrir að viðurkenning fengist loks um vorið 1939 og þótt
íslenskir sendifulltrúar fæm til Spánar náðust ekki viðunandi samningur
við Spán í líkingu við það sem áður var. Skemmst er frá því að segja
og er það alkunna, að sala til Spánar varð aldrei nema svipur hjá sjón
miðað við það sem hún var á fyrri hluta 20. aldar.
fDtvirœö ajistaöa fiœcjri ffaöanna
Almenningur her heima fylgdist gaumgæfilega með atburðunum á
Spáni ef marka má umfjöllun helstu dagblaðanna og aðrar prentaðar
heimildir frá þessum tíma. Dagblööin birtu nær daglega fréttir frá Spáni
og skiptust í fylkingar, svo sem við var að búast, í afstöðu sinni til
atburðanna þar.
JÍefji cjjríem sencfur áyjirráöasvceöi
Pranciscvs í'rancc.
Helgi hélt á yfirráðasvæði stjómar uppreisnarmanna á Norður-Spáni um
vorið 1938. Leiðtogi uppreisnarmanna og síðar einræðisherra á Spáni
var herforinginn Francisco Franco, studdur af Itölum og Þjóðverjum.
Fmmkvæðið að ferð fiskifulltrúa Islands til Spánar kom að þessu sinni
frá ríkisstjóminni. SÍF hafði ekki áhuga á að senda eigin fúlltrúa með
Helga þótt slíkt stæði til boða þar sem Sölusambandið taldi ekki að
það myndi skila miklum árangri.21 Almennt var Helgi ánægður með
ástandið í þeim hluta landsins sem Franco hafði náð á sitt vald. Varð
hinum tíðrætt um þann aga sem virtist ráða ríkjum í stjóm efnahags- og
peningamála. Það reyndist einnig auðvelt að innheimta skuldir en allir
spænskir skuldarar gengust við skuldum sínum en bám við að þeir gætu
ekki greitt fyrr en eftir borgarastríð vegna gjaldeyrishafta.22
Það athyglisverðasta úr þessari ferð Helga var þó viðmótið sem mætti
honum hjá spænskum stjómmálamönnum þegar kom að viðræðum um
saltfisksölu og verslunarsamninga. Hitti hann af því tilefni ráðherra
verslunarmála annars vegar og skrifstofustjóra Norðurlandadeildar
utanríkisráðuneytisins hins vegar. Fékk hann þau svör frá þeim báðum
að ekki kæmi til greina að íslendingar gætu fengið greitt í gjaldeyri fyrir
saltfisk, ekki einu sinni eftir að stríðinu lyki. Enn fremur var Helga tjáð,
með frekar hastarlegum hætti að hans sögn, að Islendingar gætu ekki
boðið Spánverjum neinar vömr sem máli skiptu og að ekki væri til neins
að tala um viðskipti fyrr en Island hefði viðurkennt stjóm Francos að
fúllu.23 Var á Helga að skilja Spánverjunum væri fúll alvara og að ekki
kæmi til neinna samskipta ef ekki fengist viðurkenning. Það má líka sjá
í þessu samtali annan tón heldur en áður í viðskiptum við Spán. Þótt oft
hafi samningaviðræður verið erfiðar er ólíklegt að svo skilyrðislausar
kröfur hafi verið settar við íslenska sendimenn áður og kom skýrt fram
að enginn gmndvöllur var fyrir málamiðlun. Saltfiskurinn var ekki
talinn mikilvægur og þótti ekki tiltökumál að setja þá þumalskrúfú á
íslendinga að gera viðskipti aó skiptimynt í utanríkispólitík.
ffsfancf neitar aö viöurffenna stjérn f^rancos
Þrátt fyrir að sigur uppreisnarmanna væri óumflýjanlegur gáfu þeir
ekkert eftir í þessari stefúu sinni. Ekkert var rætt við íslendinga um
viðskipti fyrr en íslensk stjómvöld höfðu viðurkennt stjóm Francos.
Töluverður taugatitringur var í kringum viðurkenningu á Franco-
stjórninni hér á landi. SÍF hvatti ríkisstjómina í janúar 1939 að senda
fúlltrúa til yfirráðasvæðis Francos sem myndi hafa þar fast aðsetur.24
Var SIF með þessu bréfi i raun að fara fram á að hin nýja spænska
stjóm yrði viðurkennd þar sem erfitt er að ímynda sér að hægt væri að
Há il 1 nil j. manna
fí 1 igr iði laði fylkti Francos 1
Segja má að Morgunblaðið hafi tekið nokkuð ákveðna afstöðu
með Franco og uppreisnarmönnum strax frá upphafi og einkenndu
áróðurskennd fréttaskrif blaðið í upphafi borgarastríðsins. Blaðið
greindi mikið frá kirkjubrennum, ránum, drápum á munkum og prestum
og almennri upplausn í stjómarhéruðunum en til undantekninga heyrði
ef sagt var frá fjöldamorðum hjá uppreisnarmönnum. Þau vom þó tíð,
sérstaklega á fyrstu mánuðum uppreisnarinnar þegar uppreisnarmenn
vom fámennari og notuðu hryðjuverk og morð til að hræða fólk til
hlýðni. Largo Caballero var nær aldrei nefndur nema hann væri
kallaður Lenín Spánar og yfirleitt var talað um íbúa stjómarhéraðanna
sem skríl eða múg. Moigunblaðið birti líka frásagnir erlendra fréttaritara
sem vom staðsettir á eða höfðu heimsótt yfirráðasvæði stjómarinnar.
Blaðið birti frásögn danska fréttaritarans Eriks Seidenfadens sem var á
Spáni með fyrirsögnum eins og „Úrhrak þjóðarinnar notar sjer af þessu
mikla Ragnarökkri"30 og „Hryðjuverkin í Madrid.“31
Ekki skal gert lítið úr því að ýmis grimmdarverk vom framin í
borgarastríðinu eins og jafnan í stríði. Frásagnir Morgunblaðsins voru
hins vegar afar einhliða í þessum efnum og sagði blaðið ekkert frá
voðaverkum uppreisnarmanna sem vissulega vom framin. Ennfremur
var það talið stjóminni á Spáni til tekna að hún reyndi að hafa hemil á
morðum og ránum, að minnsta kosti á yfirborðinu. Morð á saklausum
borgumm vom því yfirleitt verk glæpamanna sem stjómin réð ekki
við. A sama tíma vom morð á föngum og óbreyttum borgumm opinber
stefna hjá hermönnum uppreisnarmanna og beinlínis hvatt til þeirra.3'
Fréttir af morðum uppreisnarmanna Francos í upphafi stríðsins bámst
ótvítætt hingað til lands og birtust í öðmm miðlum en Morgunblaðið
kaus greinilega að birta þær ekki.
Af nógu er að taka ef tína á til dæmi um hvemig fféttaflutningur,
fréttamyndir og fféttaskýringar Morgunblaðsins vom hliðhollar
uppreisnarmönnum og ástæðulaust að telja upp fleiri dæmi hér.
Raunvemleg afstaða Morgunblaðsins til atburðanna á Spáni sést þó
best í leiðurum og öðmm dálkum þar sem fram koma skoðanir en
borgarastríðið rataði í þó nokkur skipti í slíka dálka. í Dagbókarblöðum
& ‘ffiajnir 2.006