Sagnir - 01.06.2006, Qupperneq 95

undirrétti Reykjavíkur til 8 mánaða betrunarhúsvinnu fyrir brot á 178.
gr. hegningarlaganna frá 1869, fyrir holdlegt samræði við einstaklinga
af sama kyni. En lögin giltu hér á landi í rúm sjötíu ár til ársins 1940.5
Þrátt fyrir stöku heimildir um samlíf samkynhneigðra og veikan
vísi að hópamyndun í Reykjavík eftir síðari heimsstyrjöldina, einkum á
6. og 7. áratugnum, lifðu hommar og lesbíur í skuggatilveru á Islandi.
Sjálfsvitund þeirra var veik allt fram á síðustu áratugi 20. aldarinnar.6 Með
markvissri baráttu samkynhneigðra fyrir sýnileika og viðurkenningu á
tilveru sinni síðustu áratugi aldarinnar fóru lagabreytingar þeim í hag að
líta dagsins ljós og þótt ýmis réttindi hafi verið staðfest með lögum fram
til ársins 2005, eru baráttumálin fleiri og baráttunni fyrir jöfnum rétti á
við gagnkynhneigða hvergi nærri lokið.
Hér á eftir verður leitast við að varpa ljósi á réttindabaráttu
samkynhneigðra á Islandi á 20. öldinni. Tekið verður mið af þeim
breytingum sem hafa átt sér stað í málefnum samkynhneigðra hér á landi
sem og erlendis og því velt upp hvort fleiri breytinga sé að vænta.
^sbamfcynfineújic) út úr sfcájonum
Minnst er á fyrirbærið samkynhneigð T fyrsta sinn á prenti á Islandi
árið 1910 í mannkynssögu þar sem fjallað er um ástir karla og ungra
pilta hjá Fom-Grikkjum, þrátt fyrir að orðið samkynhneigð hafi ekki
verið notað.7 Orðið kynvilla var svo fyrst notað á prenti í áðumefndri
grein Stefáns Jónssonar í Skirni árið 1922 þar sem fram komu skoðanir
lærðra manna á því sem síðar átti eftir að kallast samkynhneigð. Þar
segir meðal annars að það sé í höndum ljósmæðra að dæma hvers kyns
nýfædd böm séu en það komi fyrir að vegna vanskapnaðar á kynfæmm
verði sá dómur rangur og viðkomandi komi til með að elska manneskju
af sama kyni, sé öðm nafni kynvillingur. Stefán vitnaði til rannsóknar
Steinach prófessors nokkurs við háskólann í Vínarborg sem hafði gert
tilraunir með kynkirtla rottu og komist að þeirri niðurstöðu að hægt væri
að stjóma kynhegðun með því að skipta um kirtla í mönnum. Stefán var
á þeirri skoðun að meðhöndla ætti kynvillu sem sjúkdóm sem unnt væri
að lækna og vitnar í rannsóknir áðumefnds læknis sem „tók eistu úr
karlmanni, sem var kynvillingur og græddi í hann eistu úr heilbrigðum
manni. Svo brá við að maðurinn gifti sig rjett á eftir...“8 Þótt ergi hafi
verið getið í Islendingasögunum er hér um að ræða upphafið á umræðu
um samkynhneigð eins og við þekkjum hana í dag, þó svo umræðan
hafi breyst talsvert síðan árið 1922.
Umfangsmesta mál fyrr á öldinni þar sem samkynhneigð bar á
góma er eflaust dómsmál Guðmundar Sigurjónssonar Hofdal sem er
eini Islendingurinn sem dæmdur hefur verið fyrir samkynhneigð.
ítarleg ffásögn um málið er birt í bók Illuga Jökulssonar, ísland í
aldanna rás. Málssóknin gegn Guðmundi hófst á þvi að upp á hann
var logið illri meðferð á geðveikum einstaklingum á Litla-Kleppi þar
sem hann var starfsmaður. Ákæran um kynvillu var þó ekki látin niður
falla þrátt fyrir að upp kæmist um lygina og ekki voru þeir menn sem
játuðu holdlegt samræði við Guðmund sóttir til saka. Ekki er hægt að
fúllyrða að dómurinn hafi verið í samræmi við skoðanir almennings
á samkynhneigðum þar sem töluverðrar andstöðu gætti í kjölfar
dómsuppkvaðningarinnar og þá sérstaklega hjá þeim sem töldu sig
upplýsta nútímamenn á þriðja áratugnum.9
Hörður Torfason var fyrsti íslendingurinn sem opinberlega kom út úr
skápnum. I viðtali í tímaritinu Samúel árið 1975 lýsti hann opinberlega
yfir samkynhneigð sinni. „Eg er hómosexúalisti og skammast mín
ekkert fyrir það,“ segir Hörður í upphafi viðtalsins sem bar yfirskriftina
„Það verður sprenging". Hörður er spurður ýmissa spuminga í kjölfar
yfirlýsingarinnar og er viðtalið um margt góð heimild um spumingar
sem brannið hafa á hinum almenna Islendingi um samkynhnegið.
Hörður er spurður þar sem hann sé talinn „sætur" maður og geti
eflaust vafið kvenfólki um fingur sér hvort hann sé einfaldlega kominn
með leiða á konum og hafi því valið að fara þessa leið. Jafnframt er
hann spurður hvort honum þyki erfitt að vinna með konum. Hörður
var jafhffamt spurður hvort möguleiki væri á að hann tæki saman við
lesbíu. Hörður segir í viðtalinu ffá því að erfitt sé fyrir hann að leigja
sér húsnæði undir sínu nafni. Einnig að honum finnist erfitt að vera
„stimplaður hommi“ og segist vera meinilla við að labba með vinum
sínum úti á götu þar sem viðkomandi sé umsvifalaust stimplaður
hommi. Hann segist einnig hafa fengið hótunarbréf frá fólki utan úr
bæ vegna kynhneigðar sinnar.10 í viðtali við Tímarit Morgunblaðsins
haustið 2005 segir Hörður að allt hafi hmnið í kringum sig í kjölfar
viðtalsins.11 Hörður segir að hann hafi hætt að svara í símann heima
hjá sér vegna orðljótra og svívirðandi upphringinga og sagði jafnframt
að árið 2004 hafi verið það fyrsta frá 1975 sem hann hafi ekki orðið
fyrir beinni árás fyrir að vera sá sem hann er. Hann fluttist í kjölfar
ofsóknanna til Danmerkur og sagði ástandið þar á áttunda áratugnum
hafa verið þó skárra en á íslandi þar sem samkynhneigðir í Danmörku
hefðu stofnað með sér samtök strax árið 1948 þar sem menn gátu hist
og rætt málefni sín.12 Hörður Torfason lagði svo nokkrum ámm síðar,
ásamt fleimm, gmndvöll að hreyfingu samkynhneigðra hér á landi eftir
að hafa kynnst nauðsyn þess að samkynhneigðir ættu sér athvarf, líkt
og í Danmörku, Noregi og Svíþjóð. Upp úr því vom svo Samtökin '78
stofnuð á heimili hans vorið 1978 af u.þ.b. tuttugu manna hópi.13
Þessi teiknimyndasaga birtist í Vísi árið 1980 og er spéspegill á
viðhorf til samkynhneigðra.
Hommar og lesbíur lifðu sem áður sagði i skugganum á íslandi vel
fram yfir miðja öldina. Málefni þeirra vom lítið rædd en umræður um
samkynhneigð rötuðu þó á síður dagblaðanna annað slagið á fyrri hluta
hennar. Er þá iðulega talað um kynvillu eða sódómíu og iðulega verið
að vara við fyrirbærinu eða talað um það á annan neikvæðan máta.14
„Kynvillingaveislur færast mjög í vöxt í borginni" var fyrirsögn
í Mánudagsblaðinu árið 1977 þar sem meðal annars segir að ungir
eiturlyfjaneytendur hafi verið tældir í svallveislur kynvillinga.15 Þó ber
að taka hér fram að Mánudagsblaðið tók gjaman mjög harða afstöðu í
málefnum á borð við samkynhneigð, eiturlyfjanotkun og annað og sló
því gjaman upp í æsifréttastíl eins og áðumefnd fýrirsögn er dæmi um.
En Mánudagsblaðið var ekki eini miðillinn sem tjáði sig um málefni
samkynhneigðra.
Árið 1982 rataði á síður Helgarpóstsins frásögn manns sem hent var
út af skemmtistaðnum Óðali fyrir að dansa við vin sinn. Jón Hjaltason,
forráðamaður Óðals, svaraði ásökunum á þessa leið: „Þeim sem sýna
kynferðislega tilburði er ganga út fyrir almennt velsæmismat er... vísað
á dyr og gildir þá kynferðið einu. Reynslan hefur hins vegar sýnt okkur
að homoistar virðast hafa meiri þörf fyrir fleðulæti og flennuflangs en
annað fólk.“16
Samtökin '78 stóðu árið 1983 fyrir kynningarfundum í nokkrum
framhaldsskólum landsins þar sem kynnt var stefna og sjónarmið
samtakanna. Ragnhildur Helgadóttir menntamálaráðherra lét banna
fyrirlestrana þegar til stóð að þeir myndu fara fram í Hjúkrunarskóla
íslands og taldi „þessi fúndarhöld óæskileg“ auk þess sem skólinn
heyrði undir verk- og tæknimenntadeild og umræða um samkynhneigð
ætti því tæpast erindi þangað.17
„Var nauðgað af homma“ var svo enn ein fyrirsögnin, viðtal við
fómarlamb nauðgunar í Tímanum árið 1986. I viðtalinu segir meðal
annars: „Ómögulegt er að segja til um hve margir karlmenn verða
áreittir af kynhverfum mönnum, því sjaldnast er lögreglunni tikynnt um
slíkt." Svo er aðstæóum fómarlambsins lýst: „Hann er ósköp venjulegur
ungur maður. Samviskusamur ungur maður en slettir úr klaufunum um
^ajnir 2006 yjZ