SunnudagsMogginn - 29.07.2012, Síða 37

efnahagslegu ölduróti vorra daga er ekki óalgengt meðal
stjórnlyndra manna að segja fjármálapláguna hafa afsannað
efnahagskenningar Friedmans og kollvarpað frjálshyggju
þeirri, sem hann boðaði. Þá ganga þeir út frá því, líkt og
skoðanabræður þeirra á liðinni öld, að orsaka óskapanna sé
að leita í auknu frjálsræði á fjármálamörkuðum, að sjálft
frelsið sé vandræðagepillinn.
Skoski sagnfræðingurinn Niall Ferguson vék að þessu í
grein í breska vikuritinu Spectator á dögunum og sagði
einkar varhugavert að halda því fram á opinberum vettvangi
að atburðarásin hefði afsannað kenningar Friedmans. Hann
minnti á að áður en mönnum var fjármálaplágan ljós hefði
nóbelsverðlaunahafinn Paul Krugman haldið því fram í
langri grein sinni í New York Review of Books, að peninga-
magnskenningar Friedmans hefðu verið afsannaðar af því
endalausa góðæri, sem seðlabankastjórar heims með hinn
bandaríska Alan Greenspan í fararbroddi fóstruðu með pen-
ingainnspýtingu eftir hentugleikum. Slíkt hefði verið eitur í
beinum Friedmans. Eftir á að hyggja er erfitt að benda á
nokkra einstaka ástæðu fjármálaplágunnar, sem skipti meira
máli en einmitt þessi tæra snilld Greenspans.
En hvað með frjálsræðið allt, hömluleysi á fjármálamörk-
uðum og værukærð í regluverki og eftirliti á þeim víg-
stöðvum? Sumir hafa rifjað upp þekkt orð Friedmans um að
stjórnendur fyrirtækja hafi engar skyldur aðrar en að há-
marka arð hluthafa og talið til marks um að kenna megi hans
kaldrifjuðu og siðlausu [ný]frjálshyggju um fjármálapláguna.
En þá sleppa þeir lykilatriði í tilvitnuninni, því hann tiltók
sérstaklega að þetta ætti við, að því gefnu að menn héldu sig
innan laganna. Þar liggur vitaskuld stóri munurinn, því frelsi
verður að fylgja ábyrgð. Vanti upp á það er voðinn vís.
Að því leytinu gerði Friedman – líkt og Adam Smith forð-
um – sér ekki aðeins góða grein fyrir þeim gæðum, sem
hljótast af frjálsum mörkuðum, heldur einnig því tjóni, sem
breyskir menn geta valdið á þeim. Hvort sem ásetningurinn
er góður eða slæmur.
Hugmyndafræði frjálsræðis
Þrátt fyrir að áhrif Friedmans byggðust á hagfræðirann-
sóknum hans voru áhrif hans almennara eðlis. Áratugum
saman dældi hann hugmyndum inn í opinbera umræðu, sem
allar höfðu frelsið að leiðarljósi. Hann lét sér ekki nægja að
vísa til þess að þær hlytu að vera góðar einar og sér fyrst þær
vörðuðu frelsið, heldur tók hann ævinlega til raunveruleg
dæmi, öllum auðskiljanleg, um hvers vegna þær hlytu jafn-
framt að vera skynsamlegar og til almennra hagsbóta.
Þessar hugmyndir voru langt í frá allar vinsælar í upphafi,
öðru nær. Ekki svo að skilja að þær væru allar beinlínis óvin-
sælar heldur, margar þóttu skrýtnar, jafnvel broslegar: hug-
myndir Friedmans kynnu að vera röklega réttar en óraun-
hæfar, ágætar á hinu akademíska plani en ótækar í
mannheimum.
Eftir á að hyggja horfir þetta öðru vísi við, því langflestar af
þeim pólitísku hugmyndum, sem Friedman barðist fyrir,
hafa náð fram að ganga. Hann var ákafur andstæðingur tolla-
hindrana í alþjóðaviðskipum, taldi verðstýringu hins op-
inbera einkar skaðlega, landbúnaðarniðurgreiðslur rangar,
talaði fyrir fjórfrelsi áður en nokkur nefndi það svo, rak
áróður fyrir jöfnu en færanlegu framlagi á nemanda, hvatti
til framseljanlegra mengunarkvóta áður en nokkur óttaðist
hnattræna hlýnun og andæfði herskyldu eindregið. Smám
saman urðu þessar hugmyndir ofan á, ein af annarri, en sjálf-
ur var hann ánægðastur með þann þátt, sem hann átti í að
herskylda var aflögð vestanhafs. Eina stóra málið, sem
Friedman barðist fyrir og hefur ekki náð fram að ganga, var
lögleiðing eiturlyfja. Hann taldi bannið gagnslaust og bein-
línis skaðlegt, rétt eins og áfengisbannið á sínum tíma.
Sígilt erindi
Snilld Friedmans fólst í því að hann átti afar auðvelt með að
orða flókna hluti á einfaldan hátt, svo hver maður skildi.
Hann gat því leyft rökunum að ná í gegn í annars flóknum og
tyrfnum viðfangsefnum. En hann sannfærði menn ekki um
alla hluti og átti til að vera fullkappsamur. Þannig fallast
sjálfsagt fáir á að póstþjónusta hins opinbera sé frelsinu bein-
línis hættuleg, þótt víða hafi menn fært það verkefni frá rík-
isvaldinu af hagkvæmnisástæðum.
Arfleifð Friedmans felst enda tæplega í einstökum dæmum
af því tagi, heldur fremur í því að menn tóku aftur að spyrja
hvaða verkefni þyrftu að vera hjá ríkinu og hver ekki, það
væri ekki sjálfgefið að hinu opinbera væri ekkert mannlegt
óviðkomandi. Og enn síður að því færust verkefnin betur úr
hendi en öðrum. Jafnvel fyrstu hreinu vinstristjórninni á Ís-
landi hefur ekki hugkvæmst að endurreisa skipaútgerð rík-
isins eða taka upp beint verðlagseftirlit!
En Friedman benti einnig á að hið opinbera hefði ekki
endilega gott eitt til málanna að leggja. Það dygði ekki að
dæma stefnumál og stjórnvaldsaðgerðir eftir yfirlýstum
markmiðum þeirra, heldur yrðu menn að horfa til afleiðing-
anna, reynslan væri ólygnust. Ætli það eigi ekki jafnvel við í
dag, hvort sem horft er til þess vanda sem steðjar að efna-
hagslífi heimsins eða hér á litla Íslandi?
29. júlí 2012 37
30% FORSÖLU-
AFSLÁTTUR Á JAZZ-
HÁTÍÐ REYKJAVÍKUR!
Jazzhátíð Reykjavíkur
18. ágúst - 1. september 2012
Bill Frisell spilar John Lennon, Gullöld Glenn Miller
með Stórsveit Reykjavíkur, ambassador amerísku
söngbókarinnar: Deborah Davis, norska píanó-
skáldið Tord Gustavsen og kvartett hans,
galdrasöngvarinn Theo Bleckmann ásamt Hilmari
Jenssyni og Sigríði Thorlacius, Jim Black’s Alas no
Axis, Limousine frá Frakklandi, Brink Man Ship
og allir bestu íslensku jasslistamennirnir gera
Jazzhátíð Reykjavíkur 2012 að stórviðburði.
MOGGAKLÚBBUR
FÁÐU ÞÉR ÁSKRIFT Á MBL.IS/ASKRIFT
EÐA Í SÍMA 569 1122
Allir fastir áskrifendur Morgunblaðsins eru sjálfkrafa félagar
í Moggaklúbbnum og njóta ýmissa fríðinda og tilboða.
Hægt er að fylgjast með hvað er í boði hverju sinni á mbl.is/moggaklubburinn.
Glatist kortið sendu þá póst á askrift@mbl.is.
KORTIÐ GILDIR TIL
30. september 2012
MOGGAKLÚBBURINN
– MEIRA FYRIR ÁSKRIFENDUR
Hvernig nýti ég forsöluafsláttinn?
Farðu inn á midi.is, veldu þér miða til kaups og í auða reitinn
í skrefi #3 sláðu þá inn eftirfarandi: jazzit
Smelltu á „Senda“ og þú sérð afsláttinn koma inn um leið.
ATH: Staðfestið EKKI greiðslu fyrr en afsláttur er orðinn virkur.
Milton Friedman fæddist í Brooklyn í New
York-borg, en foreldrar hans voru gyð-
ingar, sem nýlega höfðu flust til Vest-
urheims frá Austurríki-Ungverjalandi.
Hann var góður námsmaður og lagði
stund á tryggingastærðfræði uns tveir
kennarar hans leiddu honum það fyrir
sjónir að hagfræði, sem þá var í mikilli
gerjun sem fræðigrein, kynni að vera leið-
in út úr Kreppunni miklu, sem þá geisaði.
Chicago-skólinn
Árið 1932 var honum boðinn náms-
styrkur til framhaldsnáms við Chicago-
háskóla, sem hann þáði, en það reyndist
mikið örlagaspor. Þar kynntist hann Rose
eiginkonu sinni, velflestum vinum sínum
og samstarfsmönnum, auk þess sem
hann átti sinn þátt í mótun Chicago-
skólans í hagfræði, sem er meðal helstu
strauma í greininni. Meðal annarra
helstu meistara hans má nefna þá Eu-
gene Fama, Frank Knight, Gary Becker,
George Stigler, Richard Posner, Robert E.
Lucas, Robert Fogel og Ronald Coase,
sem flestir hafa hlotið Nóbelsverðlaun í
hagfræði.
Nóbelsverðlaun
Árið 1963 skrifaði Friedman fræðirit um
peningastefnu Bandaríkjanna og pen-
ingamagnskenningu í félagi við Önnu J.
Schwarz, en þar var sýnt fram á að pen-
ingastefna Seðlabanka Bandaríkjanna
hefði mun beinni áhrif á efnahagslífið en
áður var talið. Sérstaka athygli vöktu
ábendingar um að röng peningastefna og
mistök við útfærslu hennar hefðu breytt
hefðbundinni efnahagsniðursveiflu í
Kreppuna miklu, sem gengu þvert á við-
tekin sannindi fram að því. Fyrir þetta rit
deildi Friedman Nóbelsverðlaunum með
Schwarz árið 1976.
Frjálshyggjan
Friedman sagði prófessorsstöðu sinni
lausri ári síðar, en settist síður en svo í
helgan stein. Hann hafði um nokkurt
skeið verið áhrifamikill akademíker í op-
inberri umræðu, eins og rík hefð er fyrir
vestanhafs, en eftir að hann hætti
kennslu má segja að frægðarsól hans
hafi fyrst tekið að rísa. Þar höfðu Nób-
elsverðlaunin mikið að segja, en það var
þó fremur fyrir frjálshyggjuskoðanir sínar
en hagfræðirannsóknir, sem frægð hans
jókst. Friedman var m.a. fenginn til þess
að gera 10 þátta sjónvarpsröð, Free to
Choose, sem nutu gríðarlegrar hylli, og
voru m.a. sýndir hér á landi, ekki allir þó.
Á Íslandi
Árið 1984 kom Friedman til fyrirlestra-
halds á Íslandi, en jafnframt var sýndur í
Ríkissjónvarpinu fróðlegur kappræðu-
þáttur, þar sem Friedman svaraði þeim
Ólafi Ragnari Grímssyni, Stefáni Ólafs-
syni og Birgi Birni Sigurjónssyni, sem
gagnrýndu bæði frjálshyggjuskoðanir
hans og hagfræðirannsóknir harðlega.
Horfa má á þáttinn á netinu á url.is/60z
Leiðarlok
Friedman var virkur þátttakandi í opin-
berri umræðu beinlínis til síðasta dags,
skrifaði sæg bóka og blaðagreina, og var
duglegur við að veita viðtöl og halda fyr-
irlestra. Hann og Rose kona hans lýstu
lífi sínu í ágætri endurminningabók, Two
Lucky People, sem út kom 1998. Milton
Friedman lést af völdum hjartaáfalls hinn
16. nóvember 2006, en kona hans lést
2009. Þau eignuðust tvö börn, dótturina
Patri og soninn David. David er þekktur
heimspekingur, lögfræðingur og hagfræð-
ingur, Íslandsvinur og áhugamaður um ís-
lenska þjóðveldið.
Lífshlaup