Selfoss - 30.01.2014, Blaðsíða 8

8 30. janúar 2014
Þorrinn boðinn velkominn eins
og um tignan gest væri að ræða
Þorrinn er genginn í garð. Þorri
hefst á föstudegi í 13. viku vetr-
ar á tímabilinu 19. til 25. jan-
úar skv. tímatali okkar í dag
(nýja stíl). Í gamla norræna
tímatalinu er þorri talinn fjórði
mánuður vetrar og upphaf þorra
hefur miðast við fyrsta nýtt
tungl eftir vetrarsólhvörf.
Merking orðsins þorri er ekki ljós og
hafa verið settar fram margar kenn-
ingar um hana. Helstu tilgátur eru
að orðið sé skylt lýsingarorðinu þurr,
sögninni að þverra, nafnorðinu þorri
í merkingunni „meginhluti“ og eins
að Þorri gæti verið eitt nafna Þórs eða
nafn á samnefndum fornkonungi.
Þorri er nefndur í heimildum frá
miðöldum sem persónugervingur
eða vættur (guð?) vetrar og þar er
einnig minnst á þorrablót. Ekki er
vitað hvernig þeim var háttað en
lýsingarnar benda þó til mikilla
veislna og að menn hafi gert vel við
sig í mat og drykk. Engar frásagnir
eru í Íslendingasögum eða öðrum
fornsögum sem gerast á Íslandi en
orðið Þorrablót kemur fyrir í forn-
eskjulegum þætti.
Þorri var konungur ágætur, seg-
ir í Fornaldarsögum Norðurlanda.
Hann var sonur Snæs konungs. Um
Þorra segir einnig:
„Hann réð fyrir Gotlandi, Kæn-
landi(hluta af Skandinavíu) ok Finn-
landi. Hann blótuðu Kænir til þess,
at snjóva gerði ok væri skíðfæri gott.
Þat er ár þeira. Þat blót skyldi vera at
miðjum vetri, ok var þaðan af kallaðr
Þorra mánaðr.“
Af þessari frásögn hafa menn talið
að nafn Þorra tengist miðjum vetri
og skyldi haldið blót.
Þorrinn boðinn velkominn
eins og um tignan gest
væri að ræða
Fyrsti dagur þorra er nefndur bónda-
dagur en sá síðasti þorraþræll. Jón
Halldórsson í Hítardal segir í bréfi
til Árna Magnússonar frá árinu 1728
að sú hefð sé meðal almennings að
húsmóðirin fari út kvöldið áður og
bjóði þorrann velkominn, og inn
í bæ, eins og um tignan gest væri
að ræða.
Bóndi átti að bjóða þorra velkom-
inn með eftirfarandi hætti:
... með því að þeir áttu að fara
fyrstir á fætur allra manna á bænum
þann morgun sem þorri gekk í garð.
Áttu þeir að fara ofan og á skyrtunni
einni, vera bæði berlæraðir og berfættir,
en fara í aðra skálmina og láta hina
lafa og draga hana á eftir sér á öðr-
um fæti, ganga svo til dyra, ljúka upp
bæjarhurðinni, hoppa á öðrum fæti í
kringum bæinn, draga eftir sér brók-
ina á hinum og bjóða þorra velkominn
í garð eða til húsa. Síðan áttu þeir
að halda öðrum bændum úr byggðar-
laginu veislu fyrsta þorradag; þetta er
„að fagna þorra“.
Sumstaðar á Norðurlandi er
fyrsti þorradagur enn í dag kallaður
„bóndadagur“. Á þá húsfreyjan að
halda vel til bónda síns og heita þau
hátíðabrigði enn „þorrablót“.
(Þjóðsögur Jóns Árnasonar)
Um veðurfar á þorra
Það er ekki að undra að Íslendinagr
hafi oft orðið að þreyja þorrann og
góuna. Þannig var það þó ekki alltaf:
Í Fjölni 1839 segir m.a um eftirmála
ársins 1838:
„Þó að árið 1838 gjæfist nokkuð
misjafnt á Íslandi, eptir því sem sveit-
um og hjeröðum hagar, og það irði
með köflum fullervitt sumstaðar, má
þó kalla, þegar á allt er litið, að það
hafi verið fagurt og blíðviðrasamt og
affaragott í flestu. Veðuráttan, sem um
suðurland víða hafði verið fádæma
góð, hjelst við, að kalla mátti, fram yfir
miðja góu; því þó eptir níárið um so
sem hálfs mánaðar tíma væri nokkuð
hriðju- og umhleipinga-samt, gjekk
hinn tíminn lengst af á hægviðrum
og stillingu til loptsins, so að hvurki
voru stórkostleg hrök nje frosaíhlaup;
stóð vindur opt af austri eður suðri, og
loptið ljett og fagurt, þar sem þessum
áttum eru miklu algengari sliddur og
stórrigningar, einkum á þeim tíma
ársins. Þessi veðurátta var algeing um
suðurland, enn þó kom veturinn þar
harla misjafnt yfir; því til og frá –
einkum í þeim sveitunum, sem hærra
liggja og heldur til fjalls ... þó komu á
þorranum slíkar þíður að víðast munu
þá hagar hafa komið upp aptur full-
komlega, og sums staðar tók enda að
mestu leiti klaka úr jörðu; hrakaði
útfénaði seint vegna góðvipranna, og
var þar sem best ljet fram ifir miðgóu
í haustholdum, þó lifað hefði þángað
til eingaungu af jörðinni.“
Þorrablót haldin víða. Vestur-
Íslendingar njóta og minnast
Upphaf þorrablóta eru rakin til ís-
lenskra stúdenta í Kaupmannahöfn.
Þar var blótað 1873 og gamanvísur
sungnar. Ólafur Davíðsson segir svo
frá:
Þorrablótin eiga upptök sín að rekja
til íslenskra stúdenta í Kaupmanna-
höfn, eða að minnsta kosti héldu þeir
þorrablót 1873. Ég hef heyrt sagt, að
doktor Björn Ólsen hafi gengist mest
fyrir því og eftir hann er veislukvæðið,
Full Þórs. 1880 mun Fornleifafélag-
ið í Reykjavík hafa haldið þorrablót,
þótt ég hafi ekki rekið mig á skýrslur
um það í blöðunum. Aftur hélt það
stóreflis þorrablót 21. janúar 1881.
Veislusalurinn var búinn fornum
voðum, skjaldarmerkjum og öndveg-
issúlum. Langeldar brunnu á gólfinu.
Samsætið byrjaði með griðasetningu
að fornum sið og var ekki mælt meira
undir samsætinu. Við samdrykkjuna
á eftir var guðanna minnst, Óð-
ins alföður, Þórs, Freys og Njarðar
til ársældar, Braga og Freyju o.s.frv.
Ekki hef ég rekið mig á skýrslur um
önnur þorrablót í blöðunum, en það
er vonandi að þau leggist ekki niður.
Það má ekki minna vera en gömlu
guðanna sé minnst einstöku sinnum
í þakklætisskyni fyrir fornöldina. (Úr
bókinni Íslenskar gátur, skemmtanir,
víkivakar og þulur sem Hið íslenska
bókmenntafélag sendi frá sér á árun-
um 1889 til 1903.)
Þá er talið að þorrablót hafi verið
haldin í Vestur-Skaftafellssýslu 1882
og 1883. Íslendingar í Vesturheimi
efndu líka til þorrablóta. Breiðablik
segir frá því að 1906 hafi verið haldið
þorrablót í Winnipeg. Vandað hafi
verið þeirrar miðsvetrarsamkomu.
Ekki minna en þrír salir hafi veri
leigðir; einn undir borðhald, annar
til ræðuhalda og þriðji til dansleikja.
Þeir sem kunni að skemmta sér hafi
notið fagnaðarins ágætlega. „En því
miður kunna ekki allir að skemmta
sér, láta sér leiðast og kenna svo ein-
hverju um, er enginn fær aðgert.“
Af öðru þorrablóti 1903 sem
haldið var í Winnipeg segir frá í
Dagskránni að ekkert hafi verið
slátrið þó að auðvelt hefði verið að
fá það. Þegar leið á kvöld fóru menn
að ókyrrast: „Þá talaði séra Bjarni
Þórarinsson fyrir minni Eyjafjarðar.
Ræða hans var all snotur, en ekkert
sérlegt við hana, enda var þá tæpast
orðið hægt að tala sökum hávaða.“
Greininni lýkur með því að höf-
undur metur ræðurnar (minnin) og
samkomuna í heild: „Að undantekn-
um hávaðanum, brennivínslyginni
hans Magnúsar, konungshræsninni
hans Wilhelms, páfagaukstölunum
hans Baldwins og Eyfirðingahrok-
anum hans Ólafs var samkoman
skemtileg. Sig. Júl. Jóhannesson.“
Sögnin blóta (blótaði, blótað) getur ýmist stýrt þágufalli (blóta
e-m) eða þolfalli (blóta e-n/Bakkus).
Í fornu máli merkti orðasam-
bandið blóta goðum ‘færa goðum
fórn’ [reyndar einnig til með þf.,
t.d.: blóta djöfla] en í síðari alda
máli kemur upp merkingin ‘bölva,
ragna’. Ætla má að þá merkingar-
breytingu megi rekja til þess að
kristnum mönnum hafi þótt það
athæfi heiðingja að blóta goð ófagurt
(kannski hábölvað).
Með þolfalli merkir sögnin blóta
‘dýrka’, t.d.: blóta Bakkus, blóta
þorra. Ef þolmynd er mynduð af
þf.-sögnum breytist þolfallið ávallt
í nefnifall (og samræmis er gætt í
kyni og tölu), t.d.:
• Hundurinn beit köttinn >
kötturinn var bitinn.
Af þessu leiðir að rétt er að segja:
Þau blótuðu þorra/þorrann og
Þorri/þorrinn var blótaður en alls
ekki ?... þar sem þorri var blótað
(7.2.04) eða ?... þar sem þorra var
blótað (nema ætlunin sé að bölva
honum og ragna).
(Íslenskt mál í Mbl. 2004.
Jón G. Friðjónsson)
Íslendingar sem fluttust vestur um
haf tengdust gamla landinu með
þorrablótum - þó að maturinn hafi
ekki alltaf verið íslenskur.
Þorrablótum fækkaði á Íslandi um
miðja tuttugustu öld. Þar til að
naustið fór að bjóða upp á þorra-
mat. Og fleiri tóku við sér. Smám
saman breiddist þetta út og fleiri
tóku undir. nú er þorramatur víða
á borðum. Einkum í upphafi þorra.
Ekki síst hafa leikskólar verið drjúgir
að kynna börnunum gamla matar-
menningu. naustið tók sér slagorð
sem er úr einni af þjóðsögum jóns
Árnasonar.
Þorrablót í líkingu við það sem við þekkjum í dag eiga upptök sín að rekja
til íslenskra stúdenta í Kaupmannahöfn, eða að minnsta kosti héldu þeir
þorrablót 1873. Þá voru þessar gamanvísur sungnar.
Bændur áttu að fara ofan og á skyrtunni einni, vera bæði berlæraðir og
berfættir, en fara í aðra skálmina og láta hina lafa og draga hana á eftir sér á
öðrum fæti. Ganga svo til dyra, ljúka upp bæjarhurðinni, hoppa á öðrum fæti
í kringum bæinn, draga eftir sér brókina á hinum og bjóða þorra velkominn
í garð eða til húsa. (Teikning: Ólafur Th Ólafsson)