Fréttir - Eyjafréttir - 30.10.1997, Síða 17

Fimmtudagur 30. október 1997
Fréttir
17
Forynjur í
fortíð og nútíð
Sú sögn er til um Vest-
mannaeyjar, að tröll hafi átt
að kasta þeim út á sjó þar
sem þær eru. Segir sagan að
tröll þetta hafi verið statt
einhvers staðar á Hellisheiði
þá er það kastaði Eyjunum á
þann stað sem þær eru nú.
Hins vegar segir ekki af því
hvað henni gekk til né hvað
hafi valdið þessari hennar
löngun.
Ekki er mér kunnugt í þjóðsögum urn
neitt sambærilegt grjótkast, en víst má
telja að tröllinu hafi tekist einkar vel
lending bjarganna, ef undan er skilinn
sá áhittingur að lenda nákvæmlega á
virku eldsumbrotasvæði. í Egilssögu
segir hins vegar af grjótkasti sem hefur
kannski nokkra vísan í söguna af
tröllinu sem skapaði Vestmannaeyjar.
Þar segir frá því þegar Skalla-Grímur
Kveldúlfsson kastar á eftir Þorgerði
steini einum miklum, er hún lagðist til
sunds á Brákarsund á flótta undan
honum: „Kastaði hann steini miklum
og setti milli herða henni og kom
hvártgi upp síðan,“ eins og segir í
sögunni.
Kannski eru þessar sögur dæmi urn
horfna hugmyndafræði, eða skopskyn
þjóðarinnar fyrr á tímum. Myndrænar
eru þær í öllu falli og vísa jafnt til
lifandi hugmyndaheims, þar sem
náttúrufyrirbrigði er reynt að skýra í
krafti þjóðsagnahefðar og hins að hún
lýsir kannski ákveðnum vanmætti
fólks, þegar það stendur frammi fyrir
einhverju sem það þekkir ekki og er
því framandi.
Samt einhverra hluta vegna finnst
mér vanta niðurlagið á tröllasöguna.
Þess vegna hef ég ákveðið að bama
hana héma. Hjá mér er framhald
sögunnar svona: Þegar björgin lentu á
sjónum urðu öldumar til og em enn að
velkjast um allan sjó og móta land.
Þar tvinnast saman land og haf sem
verið hafa hlutskipti þjóðarinnar alla
tíð. Misjafnlega gjöfult, en alltaf fim
mikil fyrir augað og ímyndunaraflið.
Nú er lfklega ekki lengur til staðar
að menn trúi sögninni um tröllið í
þeirri mynd sem þjóðsagan segir
okkur. Nú er tamara mönnum að trúa
frekar annars konar tröllum og
magnaðri. Nefnilega hagvexti,
arðsemi og standard; þeim ágætu
forynjum.
Westpenoe
(Eg gluggaði í nokkrar bækur til að
forvitnast um hvort ekki væru til
einhverjar gamlar sögur og sagnir frá
Vestmannaeyjum og hvort þær væm á
einhvem veg tengdar Vestmanna-
eyingum og Eyjabyggð sérstaklega.
Við fljótlega skoðun var ekki svo að
sjá. Þær em mjög svo svipaðar öðmm
sögum og sögnum af fastalandinu.)
Frá upphafi hafa eyjamar borið
nafnið Vestmannaeyjar, þó ýmis
önnur nöfn hafi verið uppi af
útlendingum. í mesta lagi notuðu
embættismenn nafnið Westpenoe, en
það náði aldrei að festast í munni
manna. Sagan af tilurð nafnsins mun
öllum kunn af frásögn Landnáma-
bókar um þá írsku þræla Hjörleifs er
flýðu hingað, en náðust svo og vom
drepnir, og heitir síðan Vestmanna-
eyjar.
Sagan af Hjörleifi og þrælunum er
hins vegar nokkuð fomeskjublandin
og með ævintýrablæ. Hins vegar
verður ekkert sagt hér um sann-
leiksgildi hennar, enda má það einu
gilda. Um trúverðugleikann þarf
heldur ekki að fást, því að „sérhver má
trúa því sem honum þykir trúlegt, eða
hafna, og verður sumt jafnan nokkuð
álitamál", eins og sagt hefur verið um
sagnaarf íslendinga. Þannig er
hverjum manni gefmn frjáls aðgangur
og þanki og hefur mönnum kannski
aldrei verið fengið sambærilegt frelsi.
Og einmitt með slíku frelsi var
kannski hægt að þreyja langa vetur og
misjöfn veður í ellefuhundmð ár. Nú
aftur á móti tala menn um frelsi
hagkerfisins, arðseminnar og
standardsins. Því er kannski von að
spurt sé hvort þessi frelsishugtök komi
til með að vera það skjól sem
sagnahefðin veitti fyrr á öldum. Ég er
ekki viss um að Hagtölur mánaðarins,
skattskýrslan og auglýsingabæklingar
af ýmsu tagi komi til með að verða sú
lesning sem gæti orðið svipað athvarf;
ogþó.
Sagncthefðin
Hitt má þó Ijóst vera að enn em sagðar
sögur sem eiga sér rætur í sagna-
hefðinni, þó í rafmagnsbirtu sé og
flöktandi skini sjónvarpsins. Heldur
fer þeim þó fækkandi sem geta sagt
góða sögu. Þó em Vestmannaeyingar
í hugum landsmanna vel þekktir fyrir
það að segja góða sögu.
Þegar sú frétt birtist í blöðum nú á
haustdögum að undarlega hvelju,
loðna og miður geðslega hafi rekið á
land á Ströndum datt mér í huga að
skoða hvort einhverjar sagnir væm til
af slíkum skepnum við Vest-
mannaeyjar. Það kom í ljós að til em
sagnir af einhverjum hveljum sam-
bærilegum, þó með haus og hala. Var
ekki ótítt að undrafiskar og sjóskrímsl
gengju á land í Vestmannaeyjum,
Heimaey eða úteyjum.
í annálum Bjöms Jónssonar á
Skarðsá er sagt frá því, að árið 1635
hafi komið á land undrafiskar margir.
Frásögn Bjöms er á þessa leið. „Þetta
ár komu á land í Vestmannaeyjum
fiskar sem engir höfðu fyrr slíkir sézt,
nær hundrað að tölu, vom með
tveimur höfðum og emjuðu upp og
ýldu með aumlegum hljóðum. Væri
til þeirra jámum lagt eða höggvið beit
ekki á, fóm í sjó aftur.“
„Síðsumar eitt bar það við í
Elliðaey, að lundamenn vöknuðu nótt
eina við mikinn hávaða úti fyrir
bólinu. Heyrðu þeir undirgang mikinn
og hávaða, ekki ólíkan því, að
skrjáfaði í skeljum og fór þetta vestur
yfir eyna og dó út. Töldu menn víst,
að sjóskrímsli hefði verið þama á
ferðinni, en enginn þorði að líta út.
Veður var hið versta, austanrok með
rigningu."
Önnur saga er og, þar sem ekki fer
nein útlitslýsing fyrirbæris sem í fjöm
átti að hafa sést, en afleiðingar hinar
skelfilegustu fyrir þann er í óvættinni
lenti. Sagan er á þessa leið
„Einhverju sinni fór bóndi af
einhverjum bænum fyrir ofan Hraun
fyrir dag á reka suður eftir eins og
venja var. Hann kom ekki heim aftur
um daginn, og var þá farið að leita
hans. Fannst hann meðvitundarlaus
og mállaus, liggjandi fyrir ofan
Klaufarskálina. Dó hann skömmu
síðar og fékk ekki málið fyrir andlátið
nema hvað menn þóttust heyra, að
hann segði, þegar reynt var að spyrja
hann þess, hvernig hann hefði orðið
svo á sig kominn: „Það em ekki allt
selir, sem sýnist.“
Frjáls túlkun
Hvemig menn vilja túlka þessar sögur
er hverjum frjálst. Hins vegar er
trúlegt að þær verði léttvægar fundnar,
ef tillit er tekið til sannleiksástarinnar.
Samt eru menn í nokkrum vanda
staddir þegar menn standa frami fyrir
Strandahveljunni sem að framan er
getið. Það var nóg og mikill
viðburður að ástæða þótti til að gera út
fréttamenn að skoða og skilgreina
hræið með fæmstu náttúrufræðingum
landsins.
Er nú skarð fyrir skildi að Þórbergs
Þórðarsonar nýtur ekki við, því hann
var mikill áhugamaður um hvers kyns
skrímsl og hélt úti skrímslafræð-
ingum til að upplýsa sig um gang mála
af þeim skepnum.
I framhaldi af frásögninni af
bóndanum sem fór að leita reka má
segja frá því sem sagt er urn selveiðar
við Eyjar í bókinni, Ömefni í
Vestmannaeyjum eftir Þorkel
Jóhannesson. Þarsegir:
„Selveiði er hér lítil, þar vikum eður
látrum hagar ekki so til í flestum
stöðum með sjávarsíðunni, að nótum
verði fyrir komið. Þó hefur hér
nokkuð lítið veitt verið innan hafnar,
þá sjaldan er það hefur brúkað verið.
A skerjum við úteyjar sjást hræðilega
stórar skepnur og þeirra höfuð mjög
lfkt hestshöfði, og grenja mjög
ámátlega, þá sjaldan þeir gefa hljóð af
sér, og gefa sig ekki neitt, þó rnenn rói
hjá þeim, eður banki og kalli, heldur
liggja grafkyrrir. En af soddan selum
er mjög fátt. Á meðal þessara er
Brandselurinn. Hann er svo kallaður,
því hann er við þá ey Brandinn.
Enginn hestur er so digur eður
höfuðstór sem hann, segja menn, en
sést þó ekki í hvert sinn sem þangað er
farið.“
Það má sjá á þessari frásögn að
nægar ástæður eru til þess að
ímyndunaraflið fái byr undir báða
vængi. Mönnum er tamt að smíða sér
grýlur úr því sem það þekkir ekki.
Þannig nærist óttinn á sálinni og sögur
verða til að létta eða þyngja mönnum
lund eftir atvikum.
Ég sagði hér að framan að kannski
væru hugmyndir manna ekkert ólfkar
því sem áður var um hið óþekkta.
Hagtölur mánaðarins, skattskýrslur og
auglýsingabæklingar eru í hugum
margra lítt árennileg. Langir
talnadálkar í hagtölum vekja mönnum
ugg og skattskýrslan hefur löngum
valdið óttablandinni tilfinningu þeirra
sem stunda skattsvik, að ekki sé talað
um auglýsingabæklinga frjálsrar
samkeppni sem detta inn um
bréfalúgur landsmanna daglega og
skelfa fólk á yfirdráttum.
Ennþá gengið á reka
Ennþá ganga menn til reka, en nú í
kauphöllum og selveiðar stunda menn
nú í stórmörkuðum að veðja á besta
tilboðið; að ekki sé talað um sjómenn
sem hrekjast um ballarhaf undan
kvótaforynjum og sægreifum sem er
nýyrði í skrímslasögunni.
Þannig eltir sagan þjóð sína og
lætur ekki í friði. Er þá óhætt að segja
að allir hafí ærinn staifa og sitthvað að
iðja á löngum vetrurn og björtum
sumamóttum. Þjóðsagan gengur aftur
í orðsins fyllstu merkingu og meðan
svo er þurfa menn ekki að óttast næstu
ellefuhundruð árin. Hver forynjan
verður þá skal hins vegar ekki spáð í
hér.
Benedikt Gestsson.
Heimildir:
1. Sögur og sagnir úr
Vestmannaeyjum. Safnað hefur
Jóhann Gunnar Ólafsson (1966)
2. Ömefni í Vestmannaeyjum eftir
Þorkel Jóhannesson (1938)