Fréttir - Eyjafréttir - 29.07.1998, Side 8

8
Fréttir
Miðvikudagur 29. júlí 1998
Af vatni í Eyjum
Það uar ekki að ástæðulausu að Herjólfur Bárðarson ualdi sér búsetu í Dalnum buí hann er einn af fáum stöðum á
Heimaey bar sem uatn er að finna.
í Vestmannaeyjum er vatn
óvíða að finna. Hvergi er
hér uppsprettuvatn en á
nokkrum stöðum sígur
regnvatn úr bergi og safnast
saman. Ákjósanlegustu
aðstæður fyrir slíkt eru í
Herjólfsdal en þar sígur vatn
úr fjöllum á þrjá vegu og
myndar tjörnina í botni
dalsins. Nokkru austar
tjamarinnar er svo
vatnspósturinn gamli þar
sem var aðalvatnsból
Vestmannaeyinga um aldir.
Herjólfs óáttur Bárðarsonar
Aðrir staðir, þar sem vatn safnast
saman á sama hátt, eru Undir Löngu,
Inni í Botni, undir Hlíðabrekkum og
svo er slíkt vatn að finna suður í
Stórhöfða austan til. Þá er ónefnd
Vilpa, vatnsból austur á eyju, í hvilft
við Vilborgarstaði. Það svæði er nú
allt undir hrauni. í þessi vatnsból sóttu
menn svo vatn öldurn saman.
Astæða þess að Herjólfur Bárðarson,
sem talinn er fyrstur hafa numið land í
Vetmannaeyjum, valdi sér Herjólfsdal
fyrir búsetu, er vafalaust sú að þar var
vatn að finna. Herjólfur var bisness-
maður að upplagi og vildi selja öðrum
landsetum í Eyjum af þessari auðlind
og eru af því skráðar sögur sem ekki
verða raktar hér. Nú á dögum, þegar
menn keppast við að bölva kvótakerfi
í sjávarútvegi og telja það upp-
fundningu þessarar aldar, er ekki úr
vegi að minnast þess að kvótakerfi
hvers konar hefur verið við lýði á
Islandi um aldir. Sennilega hefur þó
Herjólfur Bárðarson verið fyrsti
kvótaeigandi á íslandi. Eini munurinn
var sá að í dag er kvótinn bundinn við
fisk en á hans dögum var það vatn.
Samkvæmt Landnámu á Herjólfur
að hafa numið hér land seint á 9. öld.
Þegar hafist var handa að grafa upp
rústir svonefnds Herjólfsbæjar, fyrir
nokkrum áratugum, kom sú staðreynd
í ljós að þær rústir eru a.m.k. hundrað
árurn eldri. Þarna er því komin
glompa í söguna. Annaðhvort hefur
hér verið fólk fyrir þegar Herjólfur
Bárðarson kom hér, ellegar að höfundi
Landnámu skjöplast í ártölum. Ut í þá
sálma verður ekki farið hér en heldur
hallast þó höfundur að fyrri skýr-
ingunni enda hafa verið færðar sönnur
á að á Islandi hafi verið blómleg
byggð keltneskra manna áður en
norrænir menn tóku að venja hingað
komur sínar. Nóg um það.
Dýrmænvatnogbrunnar
Öldum saman máttu Eyjaskeggjar búa
við vatnsskort. Hér var vatn dýrmæti
sem ekki mátti sóa og fara varð
sparlega með. Á meginlandinu var
aftur á móti litið á vatn svipað og
andrúmsloftið, nokkuð sem ekki þurfti
að hafa áhyggjur af.
Eyjamenn lærðu fljótt að um leið og
hús var byggt, var nauðsyn að hafa þar
brunn. Fyrr á öldum var það algengt
að bæir og hús hefðu sameiginlegan
brunn en síðar, og þó sérstaklega á
þessari öld, varð það æ algengara að
hvert hús hefði sinn eigin brunn. I
þessa brunna var safnað regnvatni,
áður fyrr, þegar brunnar voru fjarri
húsum, með því að hafa þá nið-
urgrafna og í slakka og aflíðandi hliðar
að þeint. Síðar rneir, þegar brunnur
fylgdi hverju húsi, var þak hússins
notað til regnvatnssöfnunar. Var þessi
háttur á langt fram yfir miðja jressa
öld.
Vatnsleiðslan
Nú kann einhverjum að vera spurn,
hvers vegna Vestmannaeyingar hafi
ekki löngu fyrr hafist handa við að
leggja vatnsleiðslu ofan af landi en
það er ekki fyrr en 1968 sem það er
gert.
Fyrr á öldinni höfðu menn ekki
tækniþekkingu til slíkra hluta. Líkast
til hefði þetta verið unnt strax eftir
seinni heimsstyrjöld, tæknilega séð, en
vafalaust hefur mönnum vaxið
kostnaðurinn í augum. Þá er og rétt að
geta þess að Vestmannaeyingar eru og
hafa alltaf verið manna íhaldssamastir
og lítt fyrir breytingar gefnir. Það er
ekki fym en á síðustu árum sem aðeins
hefur tekið að rofa til í þeim efnum.
Til að mynda voru sjómenn hér
ævinlega seinir til að tileinka sér
nýjungar sem komu upp við veiðar og
verklag. Hér var lína lögð með hönd-
urn löngu eftir að Vestfirðingar og
aðrir höfðu tekið svonefndan lagn-
ingskarl í notkun. Þá er og fræg sagan
af því þegar kenna átti Vestmanna-
eyingum að nota úrgreiðsluborð við
netaveiðar. I stað þess að standa við
borðið og greiða fiskinn úr, stóðu þeir
uppi á borðinu og þótti lítill kostur að
þessari nýjung, hentu borðinu í land
eftir fyrsta róður.
Þversögnin í íhaldsseminni
Aftur á móti er það einkennileg
þversögn að Vestmannaeyingar hafa,
þrátt fyrir alla sína íhaldssemi, verið í
fararbroddi í öllu því er varðar
öryggismál á sjó, svo sem í notkun
gúmbáta og öryggisbúnaði þeim
tengdum.
Líkast til hefur það verið þessi
íhaldssemi og þrjóska sem stóð í vegi
fyrir því að vatnsleiðsla var ekki lögð
hingað fyrr en 1968. „Þetta hefur
alltaf verið svona; hann afi gat alveg
notað þetta vatn; og af hverju ættum
við ekki að geta notað það Iíka?“
Enda voru þeir margir, sérstaklega af
eldri kynslóðinni, sem mótmæltu því
harkalega þegar ákveðið var að leggja
vatnsleiðsluna; óaði líklega
kostnaðurinn við verkið. Einhverjir
sögðust alls ekki ætla að taka inn
vatnsleiðslu, myndu nota sinn gamla
góða brunn og ekki borga fimmeyring
fyrir þessar framkvæmdir. Ekki
ósvipað kom upp þegar ákveðið var
að leggja hitaveitu í allan bæinn eftir
gos. Þá risu margir Vestmannaey-
ingar upp á afturfæturna, sérstaklega
þeir sem komnir voru nokkuð yfir
miðjan aldur, og sögðust áfram ætla
að nota sinn gamla og góða olíufír. í
hvorugt skiptið var hlustað á slíkar
úilöluraddir enda hefði sjálfsagt verið
óhægt um vik í báðum tilvikum að
fara að sleppa úr húsum við innlagnir.
Görotturdrykkur
En Vestmannaeyingar vöndust sem
sagt við það öldum santan frá blautu
barnsbeini að fara sparlega með vatn.
Nú var þetta neysluvatn okkar langt í
frá að vera slíkur gæðadrykkur sem
vatnið okkar er í dag. Sem fyrr segir
var því safnað af húsþökum. Öll hús
voru annaðhvort olíukynt eða með
kolum og því talsvert sót sem settist á
þökin. Vildi því vatnið oft verða
fremur dökkleitt á litinn. Þá vantaði
og í þetta vatn öll þau steinefni sem
fylgja uppsprettuvatni og eru líkam-
anum nauðsynleg og tæplega hefur
sótið orðið til að auka hollustu þess.
Rannsóknir, eftir miðja öldina, sýna
að tannskemmdir í bömum f Vest-
mannaeyjum vom mun meiri en
annars staðar á landinu. Vart þarf að
leiða getum að því að þar mun vatninu
um að kenna, varla hefur sælgætisát
verið meira hér en annars staðar, fyrir
utan að gosdrykkjaþamb þekkúst varla
nema á jólum og öðmm stórhátíðum
svo sem þjóðhátíð.
Þrátt fyrir stærri og betri bmnna vildi
það brenna við, sérstaklega í þurrka-
sumrum, að brunnar tæmdust. Á
ámm áður fór fólk þá með flát í
eitthvert áðumefndra vatnsbóla, ýmist
á sjálfum sér eða hestum. En þegar
líða tók á þessa öld voru menn hættir
þess konar tilstandi og keyptu vatn. Á
Bílastöðinni var ævinlega einn bfll
með vatnstanki, reiðubúinn til
þjónustu. Oftast nær var vatnið í hann
sótt í vatnspóstinn inni í Botni en
einnig inn í Dal. Síðan kom hann til
viðkomandi og var vatninu dælt í
branninn. Tankurinn tók u.þ.b. íjögur
tonn og var greitt íyrir þennan akstur á
sama hátt og um annan akstur væri að
ræða, vatnið sjálft var frítt en bfllinn
þurfti sitt gjald. Ekki þarf að tala um
að vatn sem fengið var með þessum
hætti þurfti að fara enn sparlegar með,
það var hálfu dýrmætara en það sem
rann af þökunum, þar sem borga hafði
þurft fyrir það. Fyrir kom í miklum
þurrkasumrum að vatnspóstamir
þomuðu algerlega upp og þá varð að
bregða á það ráð að fá skip með vatni
frá meginlandinu.
Súkkulaðibíllinn
Það leiðir nokkuð af sjálfu sér að í jafn
vatnslausu héraði voru vatnssalemi
litin óhýmm augum. Slíkur munaður
að ausa vatni á eftir úrgangi líkamans
þótti með endemum lengi vel. Alls
staðar voru útikamrar með fötu,
nokkuð stórri. Sérstök starfsstétt hafði
það að atvinnu að tæma fötumar og
nefndust þeir kamarkarlar. Vom það í
mörgum tilvikum sömu aðilar og sáu
um sorphirðu. Ekki unnu þeir þó þessi
verk samhliða og ekki var sami bfll
notaður til sorphirðu og kamarhirðu.
Venjulega var hirt úr kömmm að
kvöld- eða næturlagi, stundum þó á
morgnana. Þetta var ósköp einfalt,
svipað og sorphirða nú til dags.
Sérstakur bfll ók um götumar, honum
fylgdu, auk bflstjóra, þrír eða fjórir
karlar sem fóra inn á hvem kamar,
tóku fötuna, helltu úr henni í bflinn og
fóm svo með hana til baka á sama
stað. Bíllinn var opinn. átti að heita
vel þéttaður en þó vildi brenna við að
úr honum læki og eins gat gusast úr
honum ef hann lenti ofan í holu á
götunni. Böm bæjarins kölluðu
þennan bfl alltaf súkkulaðibflinn.
Oftast nær var svo farið með
innihaldið vestur á hamar þar sem því
var sturtað í sjóinn en fyrir kom að
túneigendur báðu um að fá farminum
sturtað á tún sín að vorlagi.
Kamarkarlarnir vom sérkennilegir
persónuleikar og líklega fáir nú til
dags sem vildu stunda þessa iðju. Líkt
og öskukarlar fyrir nokkrum ámm
vom naskir að sjá hvar veisluhöld
hefðu verið um helgar, eftir flösku-
magni, áður en allt var sett í endur-
vinnslu, vom kamarkarlamir fljótir að
sjá ef eitthvað brá út af um venjulega
notkun á kamrinum.
Kamrar með persónuleika
Einn kamarkarlanna var Finnur í Upp-
sölum, lágvaxinn og snaggaralegur,
alltaf kátur og glaður. Einn mánu-
dagsmorgun árla sat Engilbert
Gíslason, listmálari, utan við hús sitt
við Hilmisgötu og naut veðurblíð-
unnar. Þá komu kamarkarlar að sinna
sínu starfi. Finnur fór og sótti fötuna,
veifaði henni glaðhlakkalega að
Engilbert og sagði síðan:
„Vom gestir um helgina?"
Kamrar vom við hús allt fram yfir
1960 en eftir það munu vatnssalemi
hafa tekið við enda mun
heilbrigðissamþykkt hafa bannað
notkun kamra.
Fyrsta húsið með vatnssalemi, sem
byggt var í Vestmannaeyjum, var
húsið Breiðablik en það reisti Gísli
Johnsen sem þá var umsvifamestur
atvinnurekandi í Vestmannaeyjum.
Byggingameistarinn, gamalreyndur í
sínu fagi, sagði þegar hann leit á
teikningamar, að hann aftæki að setja
kamar inn í hús, það kæmi ekki til
rnála. Og hann stóð fast á sínu, hann
kæmi ekki nálægt því að byggja hús
með kamri innandyra. Eftir mikið japl
og samninga fannst málamiðlun.
Hann tók að sér verkið með því
skilyrði að kamar yrði einnig settur