Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.1983, Blaðsíða 6

Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.1983, Blaðsíða 6
Árið 1906 kom út skáldsagan Halla eftir óþekktan höfund sem nefndi sig Jón Trausta. Ekki þarf að hafa mörg orð um það, að sagan fékk góða dóma og var frábærlega vel tekið. Þá fyrst áræddi höfundurinn að draga af sér huliðshjálm- inn og stíga fram í dagsljósið. Karlssonur vinnur konungsríki Sigurður Sigurmundsson í Hvltár- holti skrifar um Guðmund Magnús- son skáld — Jón Trausta Fyrri hluti. „Þeir munu lýðir löndum ráða, er útskaga áður byggðu.“ Svo seg- ir í Darraðarljóðum Njálu. Fram eftir öllum öldum hefur jafnan verið þröngt um jarðnæði á ís- landi og byggðin teygt sig jafnt út á ystu annes sem inn til dala og heiða eins og fornar rústir bera Ijósast vitni. Afleiðingin varð ein- att sú, að ungt fólk, sem hugðist hefja búskap, neyddist til að hola sér niður í húsmennsku við þröng- an kost. Þannig var ástatt um það leyti sem 19. öldin hóf göngu sína. En um 1820 hófst hér á norður- hveli góðæristímabil um 40 ára skeið, sem stóð fram um 1860. Þá var það, að húsmennskufólkið norðan- og austanlands, aðþrengt á ofsetnum jörðum, tók að freista gæfunnar og leita sér bólfestu inn til fjalla og heiða fremur en að flýja land. Þar með hófst saga heiðabýlanna á Jökulsdalsheiði, sem nú eru aftur komin í eyði, en eru þó sérstakur kapítuli í land- námssögu íslands. Um 1860 fór aftur að harðna í ári og þar með tók að þjarma að öllum landslýð en þó sér í lagi að heiðabúunum í lífsbaráttu þeirra. Náttúruöflin á Islandi eru þekkt að því, að þegar ein plágan er riðin yfir er jafnan von á annarri. Hér fór og svo, því að árið 1875 hófst í Dyngju- fjöllum eldgos með miklum feiknum. Gífurleg aska féll yfir byggðir Austurlands og alla leið til Noregs og Svíþjóðar. Urðu þar efri Jökuldalur og heiða- byggðin verst úti. Varð að yfir- gefa fjölda býla um lengri eða skemmri tíma. Ofan á þetta bættist svo harðindatímabilið frá 1880—90, þegar hinn hvíti floti, hafísinn, sigldi að og lok- aði hverri höfn hálfhring um landið frá Berufirði að austan og allt vestur að Horni. Fastast svarf þá að fólkinu austanlands og norðan. Upp úr því hófust Ameríkuferðir. En þótt þær yrðu mikil blóðtaka fyrir þjóð- ina og þá einkum fyrir áður- nefnd héruð, er það þó stað- reynd, að meðal þeirra sem eftir urðu hófst skjótari framþróun en víðast annars staðar, bæði í verklegum en þó einkum i skáldskap og andlegum efnum. Mætti þar nefna fyrst norska atvinnuvegi og verslun, sem blómgaðist á Seyðisfirði og víð- ar fyrir austan, einnig prent- smiðjur og bókaútgáfu í kjölfar- ið. Slíkur vöxtur hljóp í skáld- skap og bókmenntir norðaustan- lands um aldamótin síðustu, að enginn kostur er þess hér að nefna skáld þau öll, sem þá komu fram. En hér skal þess geta, að Valdimar Erlendsson læknir frá Ási i Kelduhverfi segir í æviminningum sínum: „Einu sinni kom heldur fátæk- lega klæddur, fölleitur og grannleitur unglingur heim að Asi. Þarna var kominn Guð- mundur Magnússon skáld, sem seinna tók sér skáldanafnið „Jón Trausti". Hann dvaldi hjá okkur í tvo daga og ræddi við pabba um skáldskap og bókmenntir langt fram á nætur og sagði fað- ir minn, að hann hefði eldlegan áhuga á menntun og skáldskap, og ætti sjálfsagt eftir að verða merkur maður og skáld.“ Hér er oss sýnd í svipsýn mynd af hinu verðandi skáldi. Um það sama skáld segir H.L. í bók sinni „Túninu heima“. „Jón Trausti", Guðmundur Magnússon frá Hrauntanga í Öxarfjarðarheiði, stendur mér fyrir hugskotssjón- um sem einn mestur undramað- ur að verið hafi í íslenskri sagnasmíð fyrr og síðar. Allir vetur mínir heima eru tengdir minningunni um nafn þessa manns og verk hans.“ Barn hallœrisins Guðmundur Magnússon fædd- ist á Rifi á Melrakkasléttu, nyrsta bæ á landinu, þ. 12/2 1873. Hann var ekki höfðingjum borinn, foreldrar hans fátækl- ingar í húsmennsku, Magnús Magnússon frá Daðastöðum í Núpasveit og Guðbjörg Guð- mundsdóttir frá Sigurðarstöð- um á Sléttu, kona að sögn glæsi- leg og stórgáfuð. í maí um vorið 1873 fluttust þau að heiðarbýl- inu Hrauntanga í Öxarfjarðar- heiði og bjuggu þau þar næstu ár við mikla fátækt. Þar missir svo Guðmundur föður sinn árið 1877 fimm vetra gamall. Eftir þetta barðist Guðbjörg við sára fátækt og skort í tvö ár með börnin en síðasta og versta úr- ræðið var að leita á náðir sveit- arinnar. Kom hún þá Guðmundi litla fyrir á Skinnalóni þar sem hann dvaldi næstu fimm árin. Það má með sanni segja um hann eins og sagt var um nafna hans Guðmund á Sandi, að hann var barn hallærisins. Um þær mundir dundi yfir eitt mesta harðæri, sem gengið hefur yfir ísland á síðustu tímum — fell- isvorið mikla 1882. Þá var drengurinn 9 ára. Svo vel vill nú til að um það vitna hans eigin orð í greininni „Vorharðindi", byggð á minningum bernskunn- ar. | Þegar hér var komið fór að rofa til og birta af nýjum degi í ævi drengsins. Móðir hans var nú gift í annað sinn og farin að búa á harðbýlli jörð við sjóinn; Núpskötlu við Rauðanúp. Þang- að fer hann 10 ára gamall og dvelur þar fram yfir fermingar- aldur. Þarna líður bernska hins verðandi skálds, annarsvegar er hörð lífsbarátta við fátækt og skort þar sem tryllt náttúruöfl geisa, hins vegar draumar og hugsjónir þar sem hugurinn leitar á fjarlægar slóðir úr þröngum heimahögum. Hann segir á einum stað: „Minnis- stæðust af öllu sem ég sá í Kötlu eru haustbrimin þar. Aldrei hef- ur neitt þvílíkt borið fyrir mig. Að lýsa berserksgangi brimsins er mér um megn. Þá falla orðin máttlaus til jarðar sem væng- brotnir smáfuglar, en myndirn- ar standa ógleymanlega skýrar fyrir mér ennþá eftir 25 ár og brimgnýrinn ómar mér enn í hlustum." Það er því mjög að vonum, að mæta oft brimi og brotsjóum, stormi og hafróti í kvæðum og sögum skáldsins. í ritgerð eftir Stefán Einars- son segir svo: Og að hinum langa vetri loknum kemur vorið og sumarið, sem breytti Slétt- unni í „nóttlausa veraldar ver- öld“, eins og best sést í kvæðinu „Sólhvörf á Sléttu". Hugurinn dvaldi við sögur og skáldskap Eftir ferminguna lá ekki ann- að fyrir Guðmundi en að fara í 6

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.