Skessuhorn - 24.10.2007, Blaðsíða 20

20 MIÐVIKUDAGUR 24. OKTÓBER
Að taka slát ur er þjóð leg ur og
góð ur sið ur. Úr verð ur holl ur mat­
ur sem mörg um, en e.t.v. þó minnk­
andi hópi nú tíma Ís lend inga, finnst
góð ur. Þeg ar tal að er um að taka
slát ur er venju lega átt við all an inn­
mat, svið og blóð. Hins veg ar merk­
ir orð ið í huga fólks oft bara lifr ar­
pylsa og blóð mör. Til dæm is þeg­
ar tal að er um að taka slát ur, sjóða
slát ur eða borða slát ur. Í elstu tíð
merkti orð ið ein fald lega allt kjöt­
meti af slát ur dýr um. Áður fyrr var
allt nýtt sem nýt an legt var af skepn­
unni og þá var slát ur gerð lið ur í
þeirri nýt ingu. Á síð ustu ára tug um
hafa ís lensk ar hús mæð ur ekki síst
tek ið slát ur til að afla ó dýrs og góðs
mat ar og fylla á mat ar kist urn ar fyr­
ir vet ur inn með ó dýr um og góð­
um mat. En kíkj um á hvenær þessi
þjóð lega mat ar hefð hófst:
Saga slát ur gerð ar
Á vís inda vef Há skóla Ís lands, sem
býr yfir mörgu fróð legu efni, seg ir
að blóð mör og lifr ar pylsa séu fyrst
nefnd í ís lensk um heim ild um á 18.
öld en verði ekki al geng fyrr en í
lok 19. ald ar. Á nokkrum stöð um er
greint frá því í heim ild um að slát­
ur gerð sé að byrja að sjást í á kveðn­
um hér uð um upp úr miðri 19. öld.
Eft ir að hinn vin sæli Kvenna fræð­
ari eft ir El ínu Briem kom út um
ára mót in 1888­9, þar sem upp­
skrift að lifr arpylsu var, breidd ist
gerð þessa góð met is út með mikl­
um hraða, svo mikl um að um alda­
mót var lyfr arpylsa gerð á all flest­
um sveita heim il um á Ís landi.
Úr ís lensk um heim ild um þekk ist
orð ið blóð mör ekki fyrr en á 17.
öld, en ekk ert mæl ir gegn því að
rétt ur með þessu nafni hafi ver ið
til áður, því að mat ar rétta er ekki
endi lega get ið í göml um heim ild­
um. Í Nor egi er orð ið til sem við­
ur nefni frá mið öld um. Áður fyrr
var oft tal að um iður í merk ing­
unni slát ur í kepp um úr melt ing­
ar sekkj um. Í eigna skrá frá því um
miðja 14. öld er tal að um 20 iður
feita mörs og hálf an sjötta tug
megri mörs. Hér er vænt an lega um
að ræða keppi með ein hverju sem
er mis mörv að, lík lega blóð mör, því
að minnsta kosti á seinni öld um var
nær ein göngu blóð mör og lifr ar­
pylsa í vamb aiðr um.
Lít ið eða ekk ert mun hafa ver­
ið af mjöli í blóð mör á fyrri öld um,
enda skort ur á mjöl meti við var­
andi. Á 18. og fram eft ir 19. öld var
hann að mestu þykkt ur með fjalla­
grös um. Í byrj un 20. ald ar er enn
al gengt að nota þriðj ung af fjalla­
grös um á móti rúg mjöli þeg ar bú­
inn var til blóð mör.
Sá hátt ur að nota vambakeppi
(iður) und ir slát ur hér á landi kann
að tengj ast því að það var hent ugra
fyr ir súr verk un ina. Í ná granna lönd­
un um var hins veg ar al geng ara að
nota garn ir und ir mat af þessu tagi
og salta hann til geymslu.
Kíkt í heim sókn
En hverf um aft ur til sam tím ans.
Öll erum við ætt uð úr sveit, þótt
mis jafn lega langt fólk nú til dags
eigi ætt ir sín ar að rekja þang að. Á
öll um sveita heim il um þekkt ist ekki
ann að hér á árum fyrr en að tek in
væru slát ur, oft í tuga tali, mis jafn­
lega mörg eft ir því hversu heim il­
in voru mann mörg. Blaða manni
Skessu horns lék hug ur á að hnýs ast
í koppa og kyrn ur hjá einni mynd­
ar legri hús móð ur í sveit. Þær eru að
vísu marg ar. Ein þeirra sem enn býr
í sveit inni og hef ur alið upp fjöld­
an all an af börn um, er Rósa Ar el í­
us ar dótt ir hús móð ir á Hóli í Norð­
ur ár dal. Hún býr þar á samt manni
sín um Þóri Finns syni. Börn in sjö
eru að vísu löngu flog in úr hreiðr­
inu, en engu að síð ur seg ist Rósa
gauka að þeim svona ein um og ein­
um keppi á haustin þeg ar hún hef­
ur lok ið slát ur gerð inni. Rósa er
hæversk an upp mál uð og harð neit­
ar að við hana sé tek ið nokk uð við­
tal, en leyf ir gesti að mynda slát ur­
gerð ina.
Rósa tók slát ur um síð ustu helgi.
Að purð seg ist hún ekki hafa tek­
ið nema tíu að þessu sinni, enda
heim il ið ekki eins mann margt og
áður. Hún byrj aði á því að hreinsa,
sníða og sauma vamb ir á föstu dags­
kvöld inu og á laug ar deg in um, þeg­
ar blaða mað ur leit við, var hún að
hræra slátr ið, bæði blóð mör og
lifr ar pylsu. Fyrr um ná granna kona
henn ar, hún Anna Sig urð ar dótt ir
frá Brekku, kom síð an og hjálp aði
hús freyju við að sauma fyr ir, með an
skraf að var um heima og geyma og
lífs ins gagn og nauð synj ar.
Ekki fór á milli mála að þarna
voru tvær van ar hús mæð ur á ferð.
Engu lík ara en að þær ynnu verk­
ið vél rænt og þurftu ekki að staldra
við og hugsa t.d. hvaða hand tak
kæmi næst. Með an hryss ings leg
haustrign ing in barði á glugg un um
varð til fjöld inn all ur af slát ur kepp­
um, listi lega saum uð um, frá gengn­
um í plast poka og til bún ir í frost.
Öllu lok ið fyr ir kaffi.
mm
Slát ur gerð fyrr og nú
Hrært í lifr arpyls unni. Mör bætt út í og á fram hrært. Búið að setja hveiti, rúg mjöl, hafra mjöl og ann að út í lifr­
arpylsu blönd una og enn er hrært.
Troð ið í for saum aða kepp ina.
Anna saum ar fyr ir.
Blóð mör inn hrærð ur. Þurr efn in hrærð sam an við á svip að an hátt og
við lyfr arpylsu gerð ina. Blóð mör sett ur í kepp ina
Upp skrift Rósu að slátri er sjálf sagt sí gild, en
hér er mynd af upp skrifta bók inni henn ar og
glögg lega má sjá að marg fald að hef ur ver ið
upp með 5, enda ekki veitt af hér áður fyrr
þeg ar börn in voru öll heima.