Læknablaðið - 15.05.2009, Blaðsíða 28

FRÆÐIGREIh
ILÆKNINGAR
Mynd 2. Brot
sinnepsgassprengju
sem árið 1972 kom í
Semetnsverksmiöju ríkisins
á Akranesi með skeljasandi
úr Faxaflóa. Sprengjan
festist í mulningsvél í
verksmiðjunni og sprakk,
þegar reynt var að losa
hana. Menn hlutu ekki beina
áverka af sprengingunni, en
fjórir starfsmenn fengu síðar
dæmigerða áverka afvöldum
sinnepsgasins. Myndin
er tekin í RLE 20. október
2008.
A R
O G S A G A
gögn Rannsóknastofu í lyfja- og eiturefnafræði
(RLE). Hluti af þessum efniviði hefur áður verið
kynntur á fundi (NAPC Annual Meeting) sem
haldinn var á Islandi 2002.
Eigindir TTS og notkun sinnepsgass í hernaði
TTS hefur sameindaþungann 159,1- Efnið er
fljótandi við venjulegan stofuhita (bræðslumark
14,4°). TTS leysist lítið í vatni, en vel í flestum
lífrænum leysiefnum. Efnið hefur lítinn eða fremur
lítinn uppgufunarþrýsting og gufurnar (gasið) eru
þyngri en andrúmsloft. Ef sinnepsgassprengjur
eru sprengdar að næturlagi, hefur gufan (gasið)
tilhneigingu til þess að liggja við jörð eða í lágum
í landinu. Þegar morgnar og lofthiti eykst, færast
gufurnar upp í mannhæð eða hærra. Eitrunarhætta
er og meiri í heitu loftslagi (Mið-Austurlönd og
víðar) en svölu.3
Þjóðverjar komu sinnepsgasi fyrir í sérstökum
sprengikúlum sem þeir skutu á óvinina (aðallega
Breta) í heiftarlegum orustum við bæinn Ypres í
Belgíu í fyrri heimsstyrjöld. Þetta var í júlí 1917.
Heitið Ypres festist að nokkru við sinnepsgas, sem
stundum er nefnt l'ypérite. Þrátt fyrir að flestar
þjóðir gengjust undir bann við notkun efnavopna
og lífefnavopna í hernaði þegar árið 1925 (The
1925 Geneva Protocol), hefur sinnepsgas þó
síðan allnokkrum sinnum verið notað í hernaði
að því talið er. Þannig er álitið að ítalir hafi beitt
sinnepsgasi í bardögum við Abyssiníumenn
(Etíópíumenn) árið 1935. Japanir notuðu sennilega
einnig sinnepsgas gegn Kínverjum á árunum
1937-1944 og Egyptar gegn Jemenum á 7. áratug
síðustu aldar. Þá notuðu írakar sinnepsgas (og
einnig tabún) með vissu í stríði við Irana á árunum
1982-1988. Hermenn frá íran sem urðu fyrir
sinnepsgasárásum á vígvellinum voru í sumum
tilfellum fluttir til annarra landa til meðferðar
þannig að áverkar þeirra urðu dæmdir af
óvilhöllum læknum. Þar að auki var vökvi frá að
minnsta kosti einni ósprunginni sprengju greindur
bæði í Sviss og Svíþjóð og staðfest að í honum væri
tvíklórtvíetýlsúlfíð (TTS).3-4 Enda þótt sinnepsgas
væri aldrei notað með vissu í síðari heimsstyrjöld
varð samt mikil eitrun af völdum sinnepsgass á
þeim árum,3'5 sjá einnig síðar.
Nítur-mustarður
Nítur-mustarður (e. nitrogen mustard) er
eins að gerð og brennisteins-mustarður, að
því undanskildu að nítur (köfnunarefni) er í
sameindinni í stað brennisteins (sjá mynd 1).
Árið 1919 var því lýst að sinnepsgaseitrun gæti
leitt til hvítkomafæðar, mergþurrðar, hrörnunar
í eitlavef og sára í meltingarvegi. Á árunum
milli heimsstyrjalda fóru fram miklar rannsóknir
með nítur-mustarð sem síðar leiddi til þess að
farið var að nota eitt afbrigði hans, með heitinu
méklóretamín, til lækninga á illkynja sjúkdómum.
Þetta var árið 1942 og má segja að meklóretamín sé
í raun fyrsta krabbameinslyfið. Það er enn notað í
blöndum við önnur lyf gegn Hodgkins sjúkdómi.
Nítur-mustarður hefur aftur á móti aldrei verið
notaður í hernaði og þykir einkum af tæknilegum
sökum ekki henta til þess.3-6 Það auðveldar hins
vegar mjög notkun meklóretamíns til lækninga að
af því má búa til vatnsleysanleg sölt.
Sprengjufundurinn í Faxaflóa
Meðal aðfanga til sementsframleiðslu í
Sementsverksmiðju ríkisins á Akranesi var skelja-
sandur af botni Faxaflóa. Þann 21. febrúar 1972
barst sprengja inn í verksmiðjuna með skeljasandi
úr Flóanum. Komst sprengjan í grjótkvörn í
verksmiðjunni og sprakk þar svo sem nánar segir
frá. Tveimur dögum áður hafði önnur sprengja
sömu gerðar borist á land með skeljasandi, en náði
360 LÆKNAblaðið 2009/95