Dagblaðið Vísir - DV - 29.11.2013, Blaðsíða 26

L
ýðræðisskipulagið er við-
kvæmara og brothættara en
margur hyggur. Hvers vegna?
Lýðræðið á óvini. Jónas Krist-
jánsson ritstjóri lýsti vand-
anum vel á vefsetri sínu um daginn:
„Lýðræði er smám saman að víkja
fyrir sjónarmiðum aðila, sem vilja
drottna í friði.“ Jónas er ekki bara að
lýsa útlöndum. Óvarlegt er að ganga
út frá lýðræði sem gefnum hlut,
einnig hér heima.
Evrópa: Fimm lýðræðisríki 1943
Fyrir 70 árum, 1943, voru aðeins
fimm lýðræðisríki í Evrópu: Bretland,
Írland, Ísland, Svíþjóð og Sviss, þar
sem konur fengu þó ekki kosningar-
rétt fyrr en 1971. Evrópa var blóðvöll-
ur. Fyrir 30–40 árum voru Grikkland,
Portúgal og Spánn ennþá einræðis-
ríki, herforingjar réðu þar ríkjum, en
ekki lengur. Fyrir 20–25 árum voru
Austur-Evrópulöndin öll harðsvíruð
einræðisríki, en ekki lengur. Evrópa
hefur tekið stakkaskiptum með frelsi,
lýðræði og mannréttindi að leiðar-
ljósi.
Afríka: Þrjú einræðisríki 2012
Lýðræði sækir nú á um allan heim í
krafti ótvíræðra yfirburða sinna um-
fram aðra stjórnarhætti. Evrópa hef-
ur varðað veginn. Fyrstu 30 árin eftir
1960, þegar Afríkuríkin tóku sér sjálf-
stæði eitt af öðru, voru lýðræðisríkin
þar suður frá aðeins fimm eða færri,
en fáræðis- og einræðislöndunum
fjölgaði úr 17 í 41. Með fáræðislöndum
er átt við ríki, sem geta hvorki tal-
izt vera lýðræðisríki né einræðisríki,
heldur liggja miðsvæðis á skalanum
frá einræði til lýðræðis skv. viðtekn-
um mælingum stjórnmálafræðinga
við háskólann í Maryland í Bandaríkj-
unum.
Eftir hrun kommúnismans í
Austur- Evrópu um 1990 urðu gagnger
umskipti í stjórnmálum Afríku. Lýð-
ræðisríkjum þar fjölgaði úr fjórum í
17, og einræðisríkjum fækkaði niður
fyrir tíu. Nú (tölurnar eru frá 2012) eru
aðeins þrjú einræðisríki eftir í Afríku,
lýðræðisríkin eru 17 og fáræðisríkin
30. Stjórnarskipti í Afríku eiga sér nú
iðulega stað í friði og spekt í kjölfar
lýðræðislegra kosninga. Ég lýsti lýð-
ræðisþróun Afríku nýlega á evrópska
hagfræðivefsetrinu www.voxeu.org.
Suður-Ameríka: Sama saga
Svipaða sögu er að segja um Suður-
Ameríku. Skoðum þau tíu lönd álf-
unnar, þar sem spænska eða portú-
galska eru þjóðtungurnar (Argentína,
Bólivía, Brasilía, Ekvador, Kólumbía,
Paragvæ, Perú, Síle, Venesúela og
Úrúgvæ). Aðeins þrjú þessara landa
(Kólumbía, Venesúela og Úrúgvæ)
bjuggu við lýðræði 1961. Fjórum ára-
tugum síðar, 2001, voru öll löndin tíu
komin í hóp lýðræðisríkja. Síðustu ár
hefur þó hallað undan fæti í Ekvador
og Venesúela, svo að þau eru fallin
niður í fáræðisflokkinn. Eftir stend-
ur, að átta lönd af þessum tíu fylla nú
flokk lýðræðisríkja og láta hvergi bil-
bug á sér finna.
Mestu skiptir, að Argentína, Brasil-
ía og Síle, harðsvíruð einræðisríki á
fyrri tíð líkt og Grikkland, Portúgal og
Spánn í Evrópu, eru nú óskoruð lýð-
ræðisríki. Og lýðræðið skilar þeim
margþættum árangri. Ég skrifa þess-
ar línur á lýðræðisráðstefnu í gamla
þinghúsinu í Santiago, höfuðborg
Síle. Borgin hefur tekið ólýsanlegum
framförum frá fyrri tíð og ljómar nú
af velsæld, skínandi hallir og háhýsi
blasa við á alla vegu og glaðlegt fólk á
götunum. Kaupmáttur þjóðartekna
á mann í Síle var tæpur fimmtungur
af tekjum á mann á Íslandi 1960, en
er nú kominn upp undir tvo þriðju.
Bilið heldur áfram að mjókka. Ný-
fædd börn í Síle geta nú vænzt þess
að verða áttræð á móti 82 árum hér
heima. Síle uppsker nú árangurinn
af þeirri ákvörðun herforingjastjórn-
ar Pinochets að láta af völdum í
samræmi við niðurstöðu þjóðarat-
kvæðagreiðslu 1988 um framhald
setu hans á valdastóli. Jafnvel harð-
stjórinn Pinochet kaus að virða vilja
fólksins. Síleska verðlaunamyndin
No eftir Pablo Larraín frá 2012 segir
sögu málsins.
Alþingi leikur sér að eldi
Lýðræði er ennþá fjarlægur draumur
sums staðar um heiminn og er í
djúpri lægð sums staðar annars stað-
ar, þar sem eiga mætti von á öðru. Í
Bandaríkjunum ögruðu repúblikanar
á þingi lýðræðinu með misbeitingu
málþófs og með því að hóta að keyra
alríkisstjórnina í greiðsluþrot nema
þingið og forsetinn afturkölluðu lýð-
ræðislegar ákvarðanir um heilbrigð-
istryggingar handa fátæku fólki. Á
elleftu stundu tókst að bægja hætt-
unni frá í bili. Jafnvel í Bandaríkjun-
um, vöggustofu lýðræðisins, á lýð-
ræðisskipulagið undir högg að sækja.
Óvinir lýðræðisins svífast einskis. Þeir
vilja fá að drottna í friði. Demókratar
neyttu um daginn meirihlutavalds í
þinginu til að girða fyrir frekari mis-
beitingu málþófs af hálfu repúblik-
ana, úrræði, sem ríkisstjórn Jóhönnu
Sigurðardóttir hugleiddi og hafnaði á
síðasta Alþingi. Hér heima daðrar Al-
þingi enn við að hafa að engu niður-
stöðu þjóðaratkvæðagreiðslunnar 20.
október 2012 um nýja stjórnarskrá.
Verði það niðurstaðan, þegar upp
er staðið, verður Ísland aldrei aftur
samt. Alþingi leikur sér að eldi. n
Lýðræði í deiglunni
Kjallari
Þorvaldur
Gylfason
„ Jafnvel harð­
stjórinn Pinochet
kaus að virða vilja fólksins.
Í
börnunum býr auðlegð þjóðfé-
lagsins. Það er því mikilvægt verk-
efni samfélagsins að sjá til þess
að foreldrum séu tryggð skilyrði
til að þeim gangi sem allra best í
uppeldis hlutverkinu. Að verða for-
eldri er sá lífsviðburður sem nefndur
hefur verið „eðlileg tilvistarkreppa“.
Mörg pör vita að breytingin yfir í
foreldrahlutverkið felur ekki aðeins í
sér möguleika og vonir heldur getur
hún einnig boðað tímabil óvissu, ótta
og kvíða. Meira en helmingi nýbak-
aðra foreldra finnst tíminn einkenn-
ast af minni hamingju en áður og
minni ánægju. Hvers vegna? Margra
áratuga rannsóknir dr. Johns Gott-
mans og samstarfsmanna á fyrstu
skrefum foreldrahlutverksins hafa
leitt í ljós að meðal breytinga sem for-
eldrarnir finna fyrir við fæðingu barns
eru auknir streituvaldar og álag,
breytt gildi og markmið, breytingar
á hlutverkum, minnkuð samskipti og
aukin neikvæðni í garð hvors annars.
Allar þessar breytingar eru full-
komlega eðlilegar. Þessi veruleiki birt-
ist m.a. í því að skilnaðartíðni er hæst
fyrstu tvö æviár barnsins samkvæmt
tölum frá Hagstofu Íslands. Fyrstu tvö
æviárin eru jafnframt ákaflega við-
kvæm og mikilvæg í tengslamyndun
og þroskaferli barns. Í Reykjavík eru
um 1.000 börn á aldrinum upp að
tveggja ára í umönnun dagforeldra.
En veltum fyrir okkur hvaða áhrif
stjórnmála- og fræðimenn hafa á líð-
an foreldra ungbarna með orðræðu
sinni á opinberum vettvangi? Hér
verður ekki fjallað um slæma fjár-
hagsstöðu samfélagsins og erfiðleika
stórs hóps fólks við að ná endum
saman, að atvinnuþátttaka foreldra
er mikil – allt þættir sem hugsanlega
hafa einnig neikvæð áhrif á aðlögun
að foreldrahlutverkinu og koma í veg
fyrir að sú aðlögun takist sem best.
Fæðingarorlofið er í níu mánuði
og meirihluti foreldra getur ekki valið
um hvort þeir nota þjónustu dagfor-
elda eða leikskóla í ljósi takmarkaðs
fjölda leikskólarýma. Í umræðunni er
talað um að bjóða leikskólavist fyrir
öll börn frá eins árs aldri og þannig
ýjað að því að leggja þurfi þjón-
ustu dagforeldra af. En er þessi um-
ræða hjálpleg foreldrum ungbarna á
tímabili óvissu, ótta og kvíða?
Í grein Oddnýjar Sturludóttur,
borgarfulltrúa og formanns skóla-
og frístundaráðs, á Visi.is 20. nóvem-
ber 2012, undir yfirskriftinni Hvenær
á að byrja í leikskóla? kemur fram að
borgin hafi greint áhrif þess að börn
hefji leikskólagöngu eins árs gömul,
í stað þess að miða við árið sem þau
verða tveggja ára. Niðurstöðurnar
leiddu í ljós; „kostnað upp á 1,2 millj-
arða án framkvæmdakostnaðar við
nýbyggingar, þörf á fjölgun starfs-
fólks um rúmlega 200 manns, áhrif
á dagforeldrakerfið sem myndi óhjá-
kvæmilega minnka, aukin húsnæðis-
þörf og margt fleira“.
Hér er fyrst og fremst verið að setja
spurningarmerki við hvernig opin-
berir aðilar taka þátt í umræðu í við-
kvæmum málaflokki án þess að ný
úrræði séu tilbúin. Í annan stað set
ég spurningarmerki við það að borgin
kollvarpi dagvistunarmálum ung-
barna með miklum tilkostnaði á sama
tíma og engu fjármagni er varið í t.d.
forvarnir til að fyrirbyggja þunganir
unglingsstúlkna eða forvarnir til að
fyrirbyggja heimilisofbeldi. UNICEF
vakti athygli á því fyrr á árinu að ung-
lingsstúlkur hér á landi eigi ekki eins
mikla möguleika á að njóta unglings-
áranna og unglingsstúlkur í öllum
löndum Evrópu nema einu sökum
fjölda ótímabærra þungana. Börn
unglinga eru í tvisvar sinnum meiri
hættu á að upplifa vanrækslu, en börn
foreldra sem eru 21 árs samkvæmt
bandarískum rannsóknum. Þessu
til viðbótar eru auknar líkur á að
mjög ungir foreldrar lendi í fátæktar-
gildru þar sem svigrúm til að sækja
sér menntun eða vinnu minnkar.
UNICEF vakti einnig athygli á að á Ís-
landi eru engar forvarnir gegn heim-
ilisofbeldi, aðeins viðbrögð við þeim.
Opinber umræða um að leggja
niður dagforeldraþjónustu við núver-
andi aðstæður er óheppileg, ef ekki
ónærgætin og ófagleg. Óöryggi og
streita verðandi foreldra og foreldra
ungbarna er aukin og það eitt og sér
getur haft grafalvarlegar afleiðingar.
Foreldrar „baða“ barn sitt upp úr eig-
in líðan og það er hlutverk samfélags-
ins, að hjálpa foreldrum að líða vel.
Á sama hátt þarf að sýna hundruð-
um dagforeldra nærgætni, því þeir
„baða“ börnin einnig upp úr eigin líð-
an. Dagforeldrar eiga það sameigin-
legt með foreldrum að til þess að geta
sinnt sínu hlutverki sem best þurfa
þeir að finna ánægju með og viður-
kenningu fyrir framlag sitt til sam-
félagsins.
Hér hef ég velt vöngum yfir því
hvort umræða um að leggja af þjón-
ustu dagforeldra sé tímabær þegar að
foreldrar hafa almennt ekki val. Því
ætti þessi umræða að eiga sér stað
utan kastljóss fjölmiðla þangað til
ljóst er að raunverulegt val er til stað-
ar. Þannig geta stjórnmálamenn og
fræðimenn sýnt foreldrum ungbarna
nærgætni og stuðning i þeirra eðli-
legu tilvistarkreppu.
Undirritaður starfar m.a. við
barnavernd og hefur í þeim tilgangi
staðið að innleiðingu snemmtækra
forvarnarverkefna í samstarfi við
aðra. n
Nærgætni og foreldrar ungbarna
Kjallari
Ólafur Grétar
Gunnarsson
fjölskyldu­ og hjónaráðgjafi
„Fæðingarorlofið
er í níu mánuði og
meirihluti foreldra getur
ekki valið um hvort þeir
nota þjónustu dagfor­
elda eða leikskóla í ljósi
takmarkaðs fjölda leik­
skólarýma.
26 Umræða xxx xxx