Lögmannablaðið - 01.06.2002, Blaðsíða 21

21L Ö G M A N N A B L A Ð I Ð
I.
Inngangur
Að undanförnu hefur því borið við í
þjóðfélagsumræðunni að dómstólar
hafi verið gagnrýndir fyrir „misræmi“
í refsiákvörðunum sínum. Enda þótt
erfitt sé að henda reiður á hvað ná-
kvæmlega er átt við hef ég skilið um-
ræðuna þannig að mönnum finnist það
órökrétt og raunar ósanngjarnt að
refsiákvarðanir vegna einnar tegundar
afbrota, s.s. fíkniefnabrota, hafi að
jafnaði í för með sér langtum strangari
refsingu heldur en þegar dæmt er fyrir
önnur afbrot, s.s. kynferðisbrot. Undir
niðri virðist þessi umræða endurspegla
það viðhorf af hálfu þátttakenda að þar
sem fíkniefnabrot verða almennt ekki
talin siðferðilega ámælisverðari heldur
en kynferðisbrot þá sé rangt af hálfu dómstóla að
refsa innflytjanda fíkniefna með 8-10 ára óskil-
orðsbundinni fangelsisrefsingu en manninum sem
misnotar barn sitt með 12-15 mánaða fangelsi.
Í þessum stutta greinarstúf verður því haldið
fram að dómendum sé að jafnaði rétt og skylt að
virða umræðu sem þessa að vettugi í ljósi eðlis og
helstu einkenna hins íslenska refsivörslukerfis.
Auk þess verður staðhæft að krafan um sam-
kvæmni í refsiákvörðunum á milli eðlisólíkra
flokka afbrota sé órökrétt.
II.
Réttarvitund almennings
og refsiákvarðanir dóm-
stóla
Almennt hefur verið
gengið út frá því að það sé eitt
meginhlutverk dómstóla að
ákvarða umfang og eðli refs-
inga í tilefni af refsiverðri
háttsemi. Þau sjónarmið sem
dómstólar verða að hafa í
huga við refsiákvörðunina
verða seint tæmandi talin. Eru
þau að nokkru leyti afstæð með tilliti
til eðlis þess máls sem um ræðir og þá
einkum efnis viðkomandi refsiá-
kvæðis. Hér á landi, eins og víðast
hvar annars staðar, hefur löggjafinn að
jafnaði farið þá leið að veita dómstól-
unum nokkuð rúmt svigrúm þegar
fyrir þeim liggur að ákvarða refsingu.
Löggjafinn mælir jafnan fyrir um
hvaða refsitegundir, ein eða fleiri, geta
komið til vegna tiltekinnar háttsemi,
s.s. fangelsi og/eða fjársektir, auk þess
sem hann afmarkar hlutlæga umgjörð
refsingarinnar (refsirammann) með
því að mæla fyrir um leyfilega lág-
marks- og hámarksrefsingu.
Það leiðir af 1. mgr. 69. gr. stjórnar-
skrárinnar að gild refsiregla verður að
endurspegla lýðræðislega ákvarðana-
töku kjörinna fulltrúa á Alþingi. Þessi stjórnskipu-
lega lagaáskilnaðarregla gerir nánar tiltekið þá
kröfu að ákvörðun um það hvort og þá með hvaða
hætti refsað verði fyrir tiltekna athöfn manna, eða
eftir atvikum athafnaleysi, verði aðeins tekin eftir
umræður á löggjafarþinginu. Eins og endranær er
rétt og eðlilegt að réttarvitund almennings hafi
áhrif á þessu stigi, þ.e.a.s. við setningu refsiá-
kvæðisins, enda er það hlutverk löggjafans að sjá
til þess að vilji þjóðarinnar, a.m.k. meirihlutans,
endurspeglist í refsilöggjöfinni (eins og í annarri
löggjöf sem sett er hverju sinni). Það er hins vegar
ennfremur hlutverk og verk-
efni löggjafans að setja þjóð-
félagsumræðuna í rökrænt og
málefnalegt samhengi þannig
að það refsiákvæði sem lög-
fest er sé í samræmi við
kröfur stjórnarskrárinnar og
almenn siðferðis- og sann-
girnissjónarmið.
Þegar löggjafinn hefur sett
refsiákvæði í samræmi við
meginregluna um lögbundnar
refsiheimildir, sbr. 1. mgr. 69.
Róbert R. Spanó
mag. jur., aðstoðar-
maður umboðsmanns
Alþingis og aðjúnkt við
lagadeild Háskóla
Íslands
Um refsiákvarðanir
og réttarvitund almennings
Auk þess verður
staðhæft að krafan um
samkvæmni í
refsiákvörðunum á milli
eðlisólíkra flokka
afbrota sé órökrétt.