Jökull - 01.12.1980, Blaðsíða 72

land tók að byggjast (3. mynd). Ég hefi áður
talið það fjórða mesta gjóskugosið á íslandi
síðan sögur hófust og þá talið meiri súru gosin
í Heklu 1104, Öræfajökli 1362 og Öskju 1875.
Síðari rannsóknir benda til, að gjóskumagnið í
Öskjugosinu kunni að vera minna en í þessu
Kötlugosi, en hinsvegar var það gos, er varð í
Kverkfjöllum á ofanverðri 15. öld (1477?) að
öllum likindum mesta basaltgjóskugosið á
sögulegum tíma, svo Kötlugosið 1755 lendir
eftir sem áður í 4. sæti, og tjónið varð mikið,
þar eð um 50 býli fóru í eyði um lengri eða
skemmri tima, flest í Skaftártungu.
Þeir Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson
ferðuðust sumarið eftir gosið um þær sveitir, er
urðu harðast úti, og er í ferðabók Eggerts
fjallað ítarlega bæði um gosið og gjóskulagið
(E. Ólafsson 1772, bls. 755-764; 772-774,
782). Fyrsta dag gossins bar gjóskuna til aust-
urs. Annan daginn var veður kyrrt og þoka
byrgði sýn til eldfjallsins, en þann 19. var
vindur af norðvestri og skrifar Eggert, að
„þann sama dag rigndi öskunni niður á Fær-
eyjar“ (ívitnað rit, bls. 758).
Árið 1758 birti Danska vísindafélagið ítar-
lega lýsingu á Kötlugosinu 1755 (sjá ritskrá)
og er hún, samkvæmt titli hennar, gerð „efter
de sammesteds observerende Studenteres ind-
sendte Beretninger“. Þessir stúdentar voru
Eggert og Bjarni og er lýsing þeirra að veru-
legu leyti hin sama eða svipuð og í ferðabók-
inni. Er greint frá því (bls. 192), eins og í
ferðabókinni, að vindur hafi þann 19. okt.
verið af norðvestri og bjart í Mýrdal, en
myrkur sem vetrarnótt væri í byggðum austan
Mýrdals og sagt, að það hafi verið þennan dag
að „hið svarta sandfjúk féll á eitt af þeim Is-
landsförum er voru á heimleið, undir Færeyj-
um“. I neðanmálsgrein er það upplýst, að
herra prófessor Kratzenstein hafi rannsakað
þá ösku, er féll á téð skip, og einnig ösku, er féll
á sjálfa eyna. Mun þar átt við ísland, því sagt
er, að sú aska er féll á skipið hafi verið „svart-
brúnt, fínt og þungt ryk“, en að kornin í þeirri
gjósku er féll á eyna hafi verið á stærð við
ertur. Er líklegast, að það sýni hafi þeir Eggert
og Bjarni tekið. Christian Gottlieb Kratzen-
stein (1723—1795), sá er rannsakaði Kötlu-
gjóskuna, var þýzkur að ætt, mikilsmetinn
vísindamaður og kallaður til prófessorsemb-
ættis í tilraunaeðlisfræði og læknisfræði við
Hafnarháskóla 1753. Ekki er mér kunnugt um
eldri könnun á gjósku í rannsóknastofu en
þeirri, er hann gerði á 1755-gjóskunni úr
Kötlu. I þann tíma var það skoðun vísinda-
manna, að eldgos yrðu vegna tendrunar
brennanlegra efna i jarðskorpunni. Kratzen-
stein komst að þeirri niðurstöðu, að Kötlu-
gjóskan væri mynduð af samblandi steinkola
og brennisteinskíss og e. t. v. einnig steinolíu,
og hegði sér allsendis ólíkt svokölluðum
surtarbrandi þegar hún sé brennd, því hún
verði að gjalli.
Gjóskan úr gosinu 1755 barst lengra en til
Færeyja. Eftir jarðskjálftann ferlega í Lissa-
bon 1. nóvember 1755 safnaði konunglega
Vísindafélagið (Royal Society) í Lundúnum
upplýsingum um fyrirbæri á Bretlandseyjum,
er gætu hafa orsakast af þessum jarðskjálfta.
Meðal þeirra bréfa, er bárust félaginu, var eitt
frá Sir Andrew Mitchell, dagsett 9. júní 1757.
Þetta bréf var lesið upp í Vísindafélaginu 27.
sama mánaðar og birt í ársriti þess (Phil.
Trans., bls. 297 — 299) sama ár. Fer það hér á
eftir í heild, því það er greinargott og notalegt
aflestrar og ber vitni þeim lifandi áhuga á
ýmsum náttúrufyrirbærum, sem einkenndi
síðari hluta 18. aldar.
Pall Mall,June9th 1757.
Sir
In compliance with your desire, I made particular
inquiry, whether at or about the time the
earthquake happened at Lisbon the lst of Novem-
ber 1755 any uncommon phenomena were
observed to appear in the islands of Orkney or
Zetland, as such had happened about that time in
other parts of Scotland. From Orkney I was
informed, that nothing particular had happened,
only, that about the time mentioned the tides were
observed to be much higher than ordinary. I
received from Zetland a letter, dated 28th March
1756, from Mr. William Brown, Master of the
grammar school of Scalloway in that country, a
sensible and observing man, wherein he writes
verbatim as follows: „Blessed be God,
70 JÖKULL 30. ÁR