Morgunblaðið - 27.02.2016, Síða 30

30 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. FEBRÚAR 2016
Smiðjuvegi 4C | 200 Kópavogur | Sími 587 2202 | hagblikk@hagblikk.is | hagblikk.is
HAGBLIKK
Álþakrennur
& niðurföll
Þakrennurnar eru frá GRÖVIK VERK í Noregi
Þær eru einfaldar í uppsetningu
HAGBLIKK
Ryðga ekki
Brotna ekki
Litir á lager:
Svart, hvítt, ólitað, rautt
silfurgrátt og dökkgrátt
Mest seldu ofnar
á Norðurlöndum
Í gosunum miklu á
Reykjanesskaga á 13.
öld, er eldur kom upp
rétt við bæjardyr
Grindvíkinga, er ekki
ofsögum sagt að
byggð væri þá í
Grindavík hættast
komin frá landnámi
og tvísýnt um tíma
hvort hún lifði þær
hörmungar af. Þá
rann m.a. hraun það úr Eldvörp-
um, sem hleðslurnar eru í sem
fundust 1872 og Þorvaldur Thor-
oddsen greinir frá. Apalhraunið
greindist í tvær kvíslar, Eldborg-
arhraun og Sundvörðuhraun.
Sundvarða er hraunsandur austan
í Sundvörðuhrauni. Hraunstandur
þessi kom upp í gosunum á 13.
öld. Hann ber í austasta taglið á
Þórðarfelli, er nefnist Höskuldur.
Höskuldur, Sundvarða og tvær
vörður aðrar er hlaðnar voru á
sjávarbakkanum austan við svo-
kallað Vatnslón í landi Húsatófta,
bar saman og voru leiðarmerki á
djúpsundinu þegar bátar lögðu inn
Staðarsund. Þessi
merki sjást á korti af
legunni á Staðarvík
frá 1751. Tvær síð-
arnefndu vörðurnar
voru hugsanlega
hlaðnar upp eftir 1650
vegna kaupskipa sem
þá fóru að sigla á
Staðarvík frá Dan-
mörku. Enda sést af
hafnarkortinu 1751 að
þessi neðstu merki
vestan við Vatnslón
hafa verið endurbætt
eftir að siglingar hófust á víkina
frá 1650. Gos urðu líka í sjó undan
Reykjanesi á 13. öld og 1210 fann
Sörli Kollsson sjófarandi Eldey
hina nýju. Sóknarlýsing stað-
arsóknar frá 1840 greinir frá þess-
um sundmerkjum inn Staðarsund
er lagt var á sundið og bátar lentu
ýmist í Staðarvör eða Tóftavör.
Er bátur kom í mynni Staðar-
sunds og hugðist leggja þar inn
áttu Staðarmalir að liggja á
stjórnborða og bera í Eldey er var
hæsta og ysta kennileiti í sjónlín-
unni úr bátnum í sundinu til vest-
urs. Er komið var inn úr sund-
mynninu var stýrt á Höskuld í
norður og Sundvörðu og neðstu
vörðurnar tvær í heimalandi
Tófta. Bar Sundvörðu merkilega
vel við loft utan af sundinu og var
bungan í raun annað lykilmerki
við leiðina inn Staðarsund ásamt
Eldey. Ljóst er að bæði þessi
kennileiti, Eldey og bungan Sund-
varða, verða til í gosunum á 13.
öld, líklega 1210-1230. Eldey var
þá greinilega nýtt merki sem tekið
var að miða við eftir uppkomu
hennar 1210. Sama virðist um
upptök Sundvörðu sem leið-
armerkis. Merkin á Staðarsundi
virðast því varla eldri en frá fyrri-
hluta 13. aldar eins og þeim er
lýst í sóknarlýsingunni frá 1840.
Þau voru síðan notuð allt til loka
byggðar í Staðarhverfi um 1946
þegar róðrar þaðan lögðust niður.
En hófust róðrar um Stað-
arsund fyrst með gosunum miklu
á 13. öld eða voru þar notuð önnur
og eldri leiðarmerki inn sundið
fyrir uppkomu Eldeyjar og Sund-
vörðu? Voru þessi eldri merki lögð
niður í kjölfar hamfaranna á 13.
öld. Vart verður fullyrt um það nú
en heldur þykir manni ólíklegt að
ekki hafi verið róið úr sundinu
fyrir þann tíma allt frá landnámi í
Grindavík. Eiginlegt prestssetur
var ekki á Stað í kaþólskum sið
frá því um 1000 til 1540 því prest-
ar voru menn búlausir og bjuggu
heima á bæjum hjá bændum og
höfðu þar uppihald og bjó Stað-
arprestur líklega á Járngerðar-
stöðum fremur en á Húsatóftum.
Aðeins kirkjan stóð ein á graftra-
svæði sem var kirkjugarður og
átti hún allar eignir sjálf. Prestur
var þjónn hennar í kaþólskum sið
og prestsheimili með vinnufólki og
fjölskyldu þekktust ekki á Stað
fyrr en eftir siðaskipti 1550. Þá
var byggt prestssetur á Stað. Því
var færra fólk sem dvaldi þarna
við víkina fyrir siðaskipti og minni
þörf að róa þaðan eftir að bústað-
ur reis þar fyrir prest. Aðalbýlið
við víkina var því að Húsatóftum
sem átti líka uppsátur við Stað-
arvíkina. Viðeyjarklaustur, stofnað
1227, átti Húsatóftir en Skálholts-
stóll aðrar jarðir í Grindavík.
Hvort byggð hófst á Húsatóftum
er jörðin komst í eigu Viðeyinga
einhvern tíma eftir 1227 er óljóst
en hins vegar hófust þá um leið
stöðugir róðrar úr Tóftavör við
Staðarvík enda þurfti klaustrið
jafnan á miklum fiski að halda.
Stóðu róðrar þaðan samfellt fram
á 20. öld. Því er ljóst að aldur
sundmerkjanna við Staðarsund
ber greinilega saman við eign-
arhald Viðeyinga á Húsatóftum.
Líklegt er að upptaka sundmerkj-
anna sem áður var lýst virðist
fremur tengjast útvegi klausturs-
ins á Húsatóftum en róðrum frá
kirkjunni á Stað, enda óljóst hvort
eiginleg Staðarvör var þá til orðin.
Heimræði er því eldra úr Tófta-
vör en Staðarvör. Hugsanlegt er
að örnefnið Höskuldur, nafnið á
austasta tagli Þórðarfells sé ekki
eldra en frá gostíma 13. aldar og
sé dregið af nafni einhvers for-
manns á þessum tíma, t.a.m. frá
Húsatóftum sem lagði leið sína um
sundið en nafnið hefur orðið hluti
af leiðarmerkjum upp frá því.
Aldur sundmerkja við Staðarsund í Grindavík
Eftir Skúla
Magnússon » Ljóst er að bæði
kennileitin, Eldey
og bungan Sundvarða,
verða til í gosunum á 13.
öld, líklega 1210-1230.
Skúli Magnússon
Höfundur er sagnfræðingur.
Nokkrar greinar hafa birst í Morg-
unblaðinu og einnig Bændablaðinu
að undanförnu er snerta áhrif villtra
refa á fuglalíf landsins og þar með
talinn æðarfuglabúskap og sauð-
fjárrækt. Fánaberi í þessari umræðu
hefur verið Indriði Aðalsteinsson
bóndi á Skjaldfönn og á hann þakkir
skildar fyrir einarða afstöðu til máls-
ins ásamt góðum rökstuðningi fyrir
máli sínu. Eftir lestur blaðagreina
Indriða síðustu mánuði hefur mér
dottið í hug hvort hæstvirtur um-
hverfisráðherra, Sigrún Magn-
úsdóttir, hafi lesið umræddar greinar
en fljótlega fjarlægðist ég þá hugsun.
Hins vegar finnst mér trúlegt að um-
hverfisráðherra hafi rennt huganum
til þeirra mála er snerta lífríkið úti í
náttúru Íslands og myndað sér skoð-
un á því sem þar er um að vera og
hver væri staðan til dæmis annars
vegar í fuglalífinu og hins vegar þeim
áhrifavaldi sem skaðar fuglastofn
landsins. Miðað við fjölda í refastofni
landsins síðustu ár má gera ráð fyrir
að refir höggvi stór skörð í fuglalífið,
t.a.m. rjúpu. Ekki er það mín mein-
ing að útrýma íslenska refnum held-
ur halda honum í hóflegri stærð sem
miðast við bestu niðurstöðu um
fjölda í refastofni landsins. Athygli
vekur að friðlönd, t.d. á Horn-
ströndum og víðar, eru uppeld-
isstofnanir refa, sem dreifast vítt um
land sem vitað er. Ég vil höfða til
háttvirts umhverfisráðherra og
sveitunga míns að beita sér fyrir
auknu fjármagni til sveitarfélaga svo
þau ráði við að halda íslenska refa-
stofninum í hæfilegri stærð að mati
fróðra aðila um refastofninn. Að lok-
um vísa til umhverfisráðherra:
Í Svarfaðardalnum síst er nauð
þá sauðakjöt er tuggið,
af list er skorið laufabrauð
og lapið þorrabruggið.
Virðingarfyllst,
Þorgils Gunnlaugsson, Sökku 2.
Velvakandi Svarað í síma 569-1100 frá kl. 10-12 velvakandi@mbl.is
Hugleiðing um refinn
Refir Bréfritari vill að íslenska refastofninum sé haldið í hæfilegri stærð.