Norðurslóð


Norðurslóð - 16.12.1981, Blaðsíða 20

Norðurslóð - 16.12.1981, Blaðsíða 20
Sums staðar í heiminum búa menn við það, að skilja tæpast orð^af því sem landar þeirra af öðrum hornum segja, jafnvel þó svo heiti, að í landinu öllu sé talað eitt og sama tungumálið. Víðast er þó munurinn ekki meiri en svo, að allir landsmenn geta með góðum vilja spjallað saman, án teljandi erfiðleika. Hér á landi er mjög lítill mundur á málinu eftir landshlut um, en hann er þó til og viður- kenndur sem landshlutamállýsk ur eða -málvenjur. Allir kannast við vestfirska a-ið á undan ng og nk, svo að linmælið syðra, aðallega í Reykjavík. Ég er ekki langskólagengin í íslenskum málfræðum, en þótti íslenska skemmtilegust af öllu í skóla. Norðlenskt uppeldi, fjór- tán ára búseta í Reykjavík og tíu ára störf með málið sem vinnu- tæki, ef svo má segja, hefur til samans gert að verkum, að ég er næm fyrir íslenskunni og til- brigðum hennar. Sérstaklega hef ég husað mikið um þetta núna, eftir að ég kom aftui norður og heyri „gamla" málið mitt af hvers manns munni. Nú nota ég aftur orð, sem mér voru töm sem barni og vinir og kunningjar syðr'a hvá ansi oft í símann upp á síðkastið. Jæja, en svo ég komist að efninu, sem einkum átti að vera munurinn á íslenskunni í Reykjavík og svarfdælskunni, sem ég er alin upp við, er best að byrja á undirfyrirsögninni héma ofan við. Fyrir bara 30 árum eða svo, hefðu þau þótt ótæk (enda þá líklega ekki til) af þeirri einföldu ástæðu, að umsvifa- laust hefðu þau leitt hugann að málingarverksmiðju. I mínu ungdæmi var nefnilega talað um „rauða málið“ og „græna mál- ið“ og sagt sem svo: „Settu ekki mál í þig, krakki!“ Með „í þig“ var átt við barnið að utanverðu og er það önnur norðlensk mál- venja. I Reykjavík setja börn ekki málningu í sig nema að drekka hana. Þágufallssýki og blaðamenn. Ótal sinnum hef ég lent í rökræðum og jafnvel þrasi um hvort sé réttara, sunnlenska eða norðlenska og er aldeilis ótrú- legt, hvað mönnum getur hitnað í hamsi, án þess að nokkur von sé um endanlega niðurstöðu. Iðulega hef ég þá vitnað í máls- metandi menn, jafnvel úr Reykjavík, sem haldið hafa fram, að íslenskasta íslenska á landinu sé töluð í Svarfaðardal og nágrenni. Fn það þýðir lítið, þegar hinn aðilinn segir það tóma þvælu og heldur að verið sé að þylja galdraþulu, þegar honum er lesinn pistillinn á kjarngóðri svarfdælsku. Að slepptu gamni, er skoðun mín sú, að hvorugt sé alrétt og þar af leiðandi hvorugt alrangt. Hins vegar verð ég öskuvond, þegar Reykvíkingur reynir að afsaka þágufallssýki sína með því að hún sé mállýska. Hún er rangt mál, beygingarvilla og hana nú! Þá finnst mér afskap- lega hvimleitt að heyra talað um happadrætti og ungabörn. Hver tók eiginlega upp á þvi að bæta a inn í miðjuna? Það fyrrnefnda komst svo langt að vera marg- tuggið í auglýsingatíma útvarps- ins og þegar ég loks náði síma- sambandi þangað með mínar skammir, var mér tjáð, að allt væri að verða vitlaust út af þessu. Guði sé lof, að fólki er þó ekki sama! En fari maður að hugsa um þetta af hreinskilni, þá eru höppin í fleirtölu í fiest- um happdrættum nú orðið. Framburðarmunurinn er annað mál og ég get vel fallist á hann sem mállýsku, til dæmis að segja mjólhk og banhki, þegar við segjum mjóllk og bannki (ef mér tekst að koma framburði til skila í skrifuðu máli). Ég er 20 - NORÐURSLÓÐ „Orðhengilsháttur" eða málmunur - málbreyting - málsmíði heldur ekki á móti linmælinu, fari það ekki út í öfgar, til dæmis, þegar sagt er „dagga“ í stað „taka“. Það er til, en sem betur (bedur) fer sjaldgæft. Blaðamenn hafa verið mikið skammaðir í daglegu máli í útvarpinu og það finnst mér allt í lagi. Tímaskortur þeirra, sem sífellt er klifað á, er engin afsök- un. Menn eiga ekki að þurfa svo mjög að velta fyrir sér venjulegu máli um leið og þeir skrifa, annaðhvort hafa þeir móður- málið á tilfinningunni eða ekki og myndu gera sömu vitleysurn- ar, þó tíminn væri nægur. Fyrirgefðu, en ertu að norðan? Sem blaðamanni gafst mér olt tækifæri til að koma norðlensk- unni að, en viti menn! Það var bara „leiðrétt" í, próförk. Eins og allir vita, eru prófarkalesarar málfróðustu menn, sem til eru og það mega þeir eiga á gamla blaðinu mínu, að alltaf vissu þeir, við hvað ég átti. Það þótti bar vissara að skrifa bjúgu í stað sperðla og fress fyrir högna. Það var fyrir átta árum, eins og þar stendur, að prófarka- lesari einn tók sér leyfi til að breyta orðum og beygingum i einni af bókunum mínum, til samræmis við það sem gerðist í hanssveit. Leikari af norðlensk- um ættum blánaði í framan, þegar hann var í miðju kafi að lesa þessi ósköp i útvarpið og sagði á eftir: - Snjólaug, ég trúi ekki, að þú sért svona vitlaus! Auðvitað trúði ég því ekki heldur og síðan banna ég að bækurnar mínar fari á markað með öðrum vitleysum en mínum eigin. Mörg orð og orðatiltæki eru ekki þau sömu sunnan og norðan heiða. Ef égsagðist vera að prjóna leista og hefði tvær sléttar og tvær snúnar í snún- ingnum, vissi enginn, hvað ég var að gera, nema að prjóna. Þegar ljóst varð, að um var að ræða hosur meðtveimursléttum og tveimur brugðnum í stroff- inu, var ég afsökuð, af því ég var að norðan. Öll fjórtán árin mín syðra fór ég milliveginn og kallaði flíkurn ar sokka, en forðaðist að nefna stroff og brugðnar lykkjur, ég, gat aldrei sætt mig við þau orð. Svo ég haldi áfram með hann- yrðamál, má geta þess, að pinnahekl heitir stuðlahekl syðra og kann að vera að það stafi sumpart af því að pinninn er skammstafaður st. í sænsku og dönsku heklublöðunum, sem algengust eru af slíku á mark- aðnum. Kettir voru nefndir áðan og syðra heita kynin fress og læða. Fressið sætti ég mig illa við, en samkvæmt málsmekk mínum ættu þau að heita högni og lkða um allt land, því bleyða finnst mér þýða allt annað nú orðið. í bernsku þótti mér eðlilegt, að kisan mín væri bleyða, þó hún sýndi engan bleyðuskap við að verja afkvæmi sín fyrir forvitnum krakkaormum. Hálfdanskan beggja vega. Iðulega hef ég fengið að heyra í hópi sunnlenskra „málsnill- inga“ að fyrir norðan sé allt hálfdanskt, ekki síst málið. Við athugun kom þó í ljós, að það er svona syðra líka, bara hinn helmingurinn! Hvenær höfum við talað um pulsur, altan eða fortó? (pylsur, svalir og gang- stétt). Nú er fortóið horfið, en hitt lifir góðu lífi. Vaskahús heitir líka ákveðið herbergi í reykviskum húsum, en þvotta- hús hefur það alltaf verið hér og hvort er danskara? Raunar hafa mörg dönsk og hálfdönsk orð horfið úr málinu á síðustu árum, en það kom mér á óvart í vor, að enn er talað um betrekk hérna. Nú er ég orðin vön veggfóðri og vona, að næst þegar kemst i tísku, að hafa slíkt í híbýlum sínum, verði norð- lendingar líka farnir að tala um veggfóður. Talandi um dönsku ogdönsk áhrif, dettur mér í hug róin, þetta litla þarfaþing, sem á að vera á hinum endanum á skrúfubolta, svo allt haldi nú. I ungdæmi mínu á Akureyri hét þetta „muttering" hvorki meira né minna og mun vera íslensk stafsetning á danska orðinu „mötrik" sem er nákvæmlega sami hluturinn. Ég ólst upp með mutteringunni og þótti ekkert sjálfsagðara. Ah! Nú var ég nærri búin að gleyma einu danska orðinu og ætti þó sannarlcga að muna það', eftir að þurfa í sumar að skipta sex sinnum um dekk á einni viku. Orðið „púnterað" ereitt af því sem hlegið er að syðra, enda aldanskt, þar skrifað „punkter- et“. Þrátt i’yrir þetta, vinnst mér miklu tilþrifameira að púntera en bara að springa. Það er svo margt sem springur, en ekkert púntcrar nema dekk. Heitirþað annars ekki hjólbarði? Hér ætla ég að geta nokkurra algengra orða, sem ekki eru eins syðra og hér, án þess að það valdi misskilningi. Taka skal tillit til þess, að ég miða norð- lensku orðin við það sem gerðist fram til 1967 og gætu þau hafa breyst síðan. Þau eru framan við bandstrikið: Snjókúla - snjó- bolti, rok og rigning - slag- veður, bréf - pappír, blóma- pottur - blómsturpottur, galli - samfestingur, kollur - hnallur (baklaus stóll), flatsleði - maga- sleði, framdyr - aðaldyr, bíró- penni - kúlupenni, krypplað - krumplað. Orð þessi er miklu fleiri og gleymi ég áreiðanlega einhverju, sem er svo algengt, að ég kem ekki auga á það. Fjölmiðlar og málbreytingar. Sjónvarp og útvarp hafa átt ríkan þátt í breytingum á mál- fari okkar og jafnvel stuðlað að samræmingu. Rafhlöður hafa verið svo mikið auglýstar, að orðið „batterí" heyrist varla lengur. Hins vegar gleður það alltaf mitt gamla hjarta að heyra JMJ á Akureyri auglýsa stakka. Sú flík er í hugum Norðlendinga yfirhöfn, sem nær niður í mitti eða svo, með teygju eða snún- ingi að neðan og rennilás að framan. Það heitir blússa hjá Reykvíkingum og þá sé ég alltaf fyrir mér stæðilegan karlmánn í einhverju blúnduverki, jafnvel gagnsæju. Til að forðast hlátur og misskilning, kom ég mér hjá að nefna þessa flík á nafn. Stakkur er nefnilega sjóstakkur eða olíustakkur í hugum Reyk- víkinga og geta má nærri, hvað þeir sjá fyrir sér, þegar þeir heyra auglýsta nælonstakka í tískulitunum. Þá hlýnaði mér um hjartaræt- urnar, þegar ég sá í Degi, að auglýstar voru „gollur". Svo- leiðis flík átti maður alltaf sem barn, en nú er það bara hneppt peysa, í mesta lagi golftreyja. Eitt er það ágætis orð, sem ég hef ekki heyrt í daglegu máli aftur hér nyrðra, eftir átta mánuði. Sperðill. Var það fellt niður vegna Reykjavíkurmarkaðsins? Við eigum þó eftir magáiinn, sem ég hef ekki nennt að leið- rétta sunnlendinga í, að sé ekki áll, matreiddur á sérstakan hátt. Mörg orð, sem mér voru munntöm í æsku, eru alveg horfín. Snjólaug amma á Skálda læk sagði til dæmis lykkill. Hún sagði líka balli og ket og smér heyrði ég bæði hjá henni og öðrum. Ekkert af þessu heyrist nú. Danska orðið gardínur held- ur enn velli, bæði hér og syðra. Þó bregður við, þegar frúrnar tala um það væntanlega í fínustu stofurnar, að þær ætli að fá sér gluggatjöld. I eldhúsum eru hins vegar alltaf gardínur. Þarna held ég að sjónvarpið eigi hlut að málinu með auglýsingum sín- um. Ut í veðurfræðina hætti ég mér ekki langt, en þó veit égeftir 14 ár, að Reykvíkingar vita ekkert hvað stórhríð er. Versta veður, sem þeir þekkja, er bylur og nota það um allt veður, sem er hvítt á litinn og fylgir einhver gola. Ég er farin að ryðga í þessu, en minnir þó, að í gamla daga hafi bylur verið kallað það, sem samsvaraði skúrum. Byl gerði í frosti, en skúr í hita. Að minsta kosti sagði mamma stundum: „Bíddu, þangað til bylurinn er búinn.“ Mágkona mín á Ak- ureyri (sunnlensk) fræddi mig á því, að sér fyndist norðlending- ar nota orðið hríð um allt hvítt veður. Hér hríðar, en snjóar syðra. Eins ogallirsjá,erégað reyna að vera hlutlaus og það orð veit ég að allir skilja, svo og andstæðu þess, hlutdræg. Ein- hverjir snillingar hafa ætlað að bæta enn um betur og fundið upp orðið hlutlæg, óhlutlæg og óhlutdræg. Úr þessu er orðin svo mikil ringulreið,aðekki yrði ég hissa þó einhverjum yrði fótaskortur á tungunni og segi óhlutlaus. Nýyrði og málsmíði. Mörg frábærlega snjöll orð hafa bæst við málið á seinustu áratugum og bera þar af orðin þota og þyrla. Fyrirrennarar þeirra voru, ef einhver man ekki: þyrlivængja og þrýstilofsts flugvél. Tölva kom í stað raf- magnsheila eða elektróniskrar reiknivélar og það er gott orð, ef hægt væri að fá fólk til að nota það rétt. Margir segja nefnilega talva og það hikstalaust, jafnvel í útvarp og sjónvarp. Snælda er að taka við af kassettu, en hins vegar ætlar platan að halda velli, þrátt fyrir skífuáróður um tíma. Nú vantar orð yfir stereó, vídeo og stúdíó, svo eitthvað sé nefnt. Mynd- band nær yfir hluta af vídeó- æðinu, sbr. tónband, en nægir þó ekki. Nýlega las ég einhvers staðar orðið „vídiót“ um þann sem er orðinn háður þessu. Nokkuð gott. Um stereó hafa komið fram margar tillögur, sem ég hef þó ekki heyrt eða séð notaðar, t.d. víðóma, tvíóma og tvírás og finnst mér það síðasta skást. Að lokum vil ég skýra aðal- fyrirsögn þessara vangaveltna. Éinn af mestu málvísindamönn- um, sem ég hef kynnst og nafn- greini ekki, kallaði jafnan allt þras um íslenskuna „orðhengils- hátt“. Hann varþeirrarskoðun- ar, að annaðhvort notaði fólk málið til að tjá sig eða þegði. Ef allir hefðu alltaf þagað af ótta við að tala ekki rétt, væri ísland ekki einu sinni sjálfstætt. Það ætti ekki að hengja sig svo fast í orðin, að málefnið yrði undir. AUGLÝSING um innheimtu þing- gjalda á Akureyri, Dal- vík og í Eyjafjarðarsýslu Síðasti gjalddagi þinggjalda 1981 var hinn 1. desember s.l. Er því hér með skorað á alla gjaldendur þinggjalda á Akureyri, Dalvík og í Eyjafjarðarsýslu, er enn hafa ekki gert full skil, að greiða gjöldin nú þegartil embættis- ins, svo komist verði hjá óþægindum, kostn- aði og frekari dráttarvöxtum er af vanskilum leiðir. Dráttarvextir eru nú 4,5% fyrir hvern vanskilamánuð. Sömuleiðis eru kaupgreiðendur hér með minntir á að skila þegar til embættisins sköttum starfsmanna. Bæjarfógetinn á Akureyri og Dalvík. Sýslumaðurinn á Eyjafjarðarsýslu. 3. desember 1981.

x

Norðurslóð

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Norðurslóð
https://timarit.is/publication/1253

Tengja á þetta tölublað: 10. tölublað (16.12.1981)
https://timarit.is/issue/394016

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.

10. tölublað (16.12.1981)

Aðgerðir: