Norðurslóð - 14.12.1994, Blaðsíða 13

NORÐURSLOÐ — 13
Mynd ellir Auguste Mayer af Breiðabólsstaðarkirkju í Fljótshlíð sem reist var 1761 gefur e.t.v. einhverja hugmynd um kirkjulegar athafnir á fyrri
tíð.
Húsin sem hér sjást eru sem hér
segir frá vinstri til hægri: Stofa,
anddyri, skáli, skemmur þrjár.
Innst er baðstofan.
Norðlenskur hær (Laufás) frá 1559.
Mynd úr Islenskum söguatlas
sökum krafið bændur á leigujörðum staðar-
ins um smjör umfram venjulega landskuld,
og komist upp með það. 24 Ijórðungar
smjörs jafngilda 104 kg. Til að vinna svo
mikið smjör þurfti ársmeðalnyt úr um þrem-
ur og hálfri kú, eins og hún var þá. Staðarbú-
ið sjálft var stærra en áður, nú voru 25 kýr,
120 kindur og 100 sauðir skráðir í máldag-
ann.
Arið 1525 gáfu 14 jarðir staðarins, sem
voru um 240 hdr. að verðmæti, aðeins af sér
um 12 hdr. tekjur. Það voru svipaðar tekjur
og af hinum sex rúmri öld áður. I millitíðinni
hafði jarðarleiga lækkað um helming vegna
mjög lítillar eftirspurnar eftir jarðnæði, sem
aftur orsakaðist af mannfalli í plágunum
tveimur 1402-1404 og 1494. Staða bænda
hafði verulega batnað.
Rekstur herragarðsins
Eins og áður segir var rekstur íslenskra höf-
uðbóla með talsvert öðru sniði en hinna evr-
ópsku „manora“. I Evrópu var mest framleitt
kom á stórbúum, en hér á landi smjör og
vaðmál. Þótt komyrkja hafi sennilega ekki
verið möguleg á Völlum, var hún möguleg
bæði sunnan lands og vestan, sérstaklega í
Vestur-Skaftafellssýslu og Rangárvalla-
sýslu. Þar var þó fremur lítil áhersla lögð á
komyrkju, og ástæðan var sú að betur borg-
aði sig að framleiða smjör, vaðmál og ftsk.
Vellir voru því ekki illa settir, þótt komyrkja
væri þar ómöguleg.
A Völlum hefur verið allmargt fast
vinnufólk, sem sá um að mjólka kýmar,
vinna smjör og skyr úr henni, hirða sauðféð
og vinna vaðmál úr ullinni sem til féll, og öll
þau fjölmörgu störl' sem til féllu á stóru
höfuðbóli. A sumrum hefur sennilega verið
ráðið talsvert af lausafólki til að anna þeim
gríðarlega heyskap, sem þurfti til að halda
lífinu í búfé staðarins. Kýmar hafa fengið
töðu, þ.e. hey af ræktuðu landi, og má ætla
að tún staðarins hafi á þessum tíma ekki
verið minni en tíu hektarar. Almennt voru
tún á meðalbýlum ekki stærri en tveir til þrír
hektarar. Einnig var mikið heyjað af útheyi,
og er þess getið í síðari heimildum að
Trjónubakkinn sé sérstaklega gott engi.
Sauðféð fékk útheyið.
Heyið var flutt heim af töðuvelli og engj-
um á heysleðum, sem dregnir voru af uxum.
Taðsleðar, einnig dregnir af uxum, voru not-
aðir til að dreifa mykju á tún snemma á vorin
eða seint að vetri.
Fjöldi vinnufólks getur hafa verið um 20.
Erlendis voru höfuðból oft rekin með vinnu-
skyldu ánauðugra bænda, og þótti það aldrei
sérlega auðveldur eða arðsamur rekstur.
Lagðist enda slíkt af í stórum stíl frá 11. öld
á meginlandi Evrópu, en hélst lengur í Eng-
landi. Höfuðbólin vom eftir það leigð út eða
rekin með launuðu vinnuafli. Það fékkst
meðal stórrar stéttar landlausra húsmanna,
sem neyddist til að selja vinnuafl sitt til að
hafa í sig og á.
Hér virðist ekki hafa tíðkast vinnuskylda
á 13. og 14. öld, heldur voru búin rekin með
launuðu vinnuafl. Ekki var þó um að ræða
neinn frjálsan vinnumarkað, eða stétt hús-
manna, heldur voru bændadætur og bænda-
synir úr nágrenninu fengin til staifa. Þau öfl-
uðu sér með vinnunni á höfuðbóiinu höfuð-
stóls til eigin búreksturs, og oftar en ekki
urðu upp úr kynnum vinnufólks hjónabönd.
Rekstur höfuðbólanna styrkti líklega tengsl
á milli bænda og höfðingja, öfugt við það
sem gerðist í Evrópu. Vinnufólkið varð síðar
bændur á jörðum gósseigandans. Hér voru
höfuðbólin hluti af þeirri skipan íslenska
bændasamfélagsins, að vinnufólk varð nær
allt bændur síðar á ævinni. Því var ekki um
fasta stéttaskiptingu í vinnufólk og bændur
að ræða, en stéttaskil á milli höfðingja og
bænda voru alltaf mjög skýr og greinileg.
Þar sem landrými var meira á Islandi en í
flestum löndum Vestur-Evrópu myndaðist
ekki lágstétt landlausra húsmanna eða land-
lítilla smábænda hér á landi. Almennt mun
hagur íslenskra (og norskra og sænskra)
bænda hafa verið mun betri en bænda sunnar
í álfunni, og á það við allt tímabilið frá land-
námi til nútíma. Hins vegar virðist samfé-
lagsöryggi hafa verið minna, og áníðsla
höfðingja (sýslumanna og biskupa) sem fóru
með fylgdarlið í yfirreiðir mikil. Bændur
nutu ekki þeirrar verndar sem virkt konungs-
vald veitti í öðrum Iöndum.
Litið heim að Völlum
Á Völlum hefur verið myndarbýli. Hús voru
úr torfi og viði. Viðurinn hefur oftast verið
rekaviður af rekafjörum staðarins. Hús voru
þiljuð að innan með viði. Talsvert er vitað
um húsaskipan á miðöldum, og t.d. er vitað
hvernig Laufásbærinn var allt frá 16. öld.
Sennilega hafa verið bæjardyr fram á hlað,
og sinnar til hvorrar handar hafa verið skáli,
þar sem allt vinnufólkið svaf, og stofa. Innar
hafa tekið við göng með eldhúsi, búrum og
vistarverum fína fólksins. Að öllum líkind-
um hefur verið upphituð baðstofa innst í
bænum. Engar burstir voru á bænum (þær
eru 18. og 19. aldar fyrirbæri), heldur var
langveggur úr torfi sitt hvorum megin við
bæjardyrnar.
Kirkjan á Völlum hefur verið timbur-
kirkja af stafkirkjugerð, svipuð mörgum
þeim kirkjum sem enn standa í Noregi. Þar
voru ótal dýrgripir, bækur, dýrlingastyttur,
prestaskrúðar o.fl. o.fl. Ekki er að efa að
mikill og skrautlegur útskurður hefur verið á
kirkjunni og hún ef til vill tjölduð að innan
með útsaumsteppum. Kirkjan hefuref til vill
verið helmingi til þrisvar sinnum lengri en
sú sem nú stendur, og eftir því hærri og meiri
um sig. Væri fróðlegt að finna grunnmynd
hennar, en hana er sennilega að finna í jörðu
uhverfis eða í grennd við núverandi kirkju.
Á Völlum var tveggja presta skyld og
eins djákna.
Hnignun
Svo virðist sem að á 15. öld hafi tekist að
mestu að halda glæsibragnum á staðnum,
eins og mörgum öðrum herragörðum lands-
ins, þrátt fyrir það áfall sem plágan 1402-
1404 var. 1429 eru á Völlum a.m.k. 20 kýr,
66 ær og fimm geldfjárkúgildi. Jarðir stað-
arins eru þá átta eða níu, Selá og Birnunes á
Árskógsströnd og Uppsalir, Hánefsstaðir,
Hóll (Brautarhóll eða Krosshóll), Kóngs-
staðir, Stal'n, og jörð sem nefnd er Hverár-
gljúfur í fornbréfasafninu. Það gæti verið
mislestur fyrir tvær jarðir, Gljúfurá og
Hverá. Oljóst er hvar Hverá var, sennilega er
það hinn síðari Hverhóll.
Eftir pláguna síðari er eins og eitthvað
bresti í innviðum samfélagsins. Á Völlum er
farið að leigja staðarkúgildin út, og búið
minnkar. Aðeins tíu kýr eru taldar vera á
staðnum 1569 og 30 ær. Árið 1525 átti stað-
urinn fjórtán jarðir. Við höfðu bæst Sveins-
staðir, Hvarf, Krosshóll, Þverá og Tungufell.
Ekki er víst að þær hafi allar verið byggðar.
Árið 1569 er í kirkjureikningi aðeins taldin
upp landskuld af Selá, Uppsölum, Hvarfi,
Krossholti (svo), Bimunesi og Hánefsstöð-
um. Sjö jarðir, flestar í Skíðadal, eru í eyði
og um Stafn er ekki vitað að hann hafi nokk-
umtímann byggst aftur, nema um stutt skeið
á 17. öld. Um Brautarhól, sem nefndur er
Brautarholt, segir: „Brautarholt er svo sem
heimaland. nýbyggð upp.“
Kirkjan á Völlum virðist einnig hafa
verið í niðurníðslu og var byggð upp eftir
miðja öldina, nánast úr rústum. Eftir þetta
hafa Vellir svipmót ósköp venjulegs kirkju-
staðar. Um 1700 var þar bú með 7 kúm og
40 ám, og um miðja 19. öld er talið að túnið
geti alið 6 kýr og tvo kálfa. Þá er jörðin talin
landþröng með afbrigðum.
Hvernig stóð á þessu? I fyrsta lagi voru
plágurnar landsmönnum að því er virðist
mun þungbærari en flestum öðrum Evrópu-
löndum. Margt er óljóst um þau mál, sér-
staklega um hvaða sjúkdómur það hafi verið
sem lagði meirihluta Islendinga í gröfina
tvisvar sinnum á 15. öld. Eftir pláguna síðari
hafa vart verið lleiri en 10.000-15.000
manns á lífi utan Vestfjarða, og kannski er
það ofáætlað. Vestfirðir sluppu við pláguna,
og varð það til þcss að hægt var að fá fátæka
Vestfirðinga til að nema Norðurland á ný.
Samt dugði það ekki til að endurreisa at-
vinnulífið til fulls; Grímsey lá langtímum
saman í eyði og Svarfaðardalur var að því er
virðist mjög fámennur á 15. og 16. öld.
Eg hef áður fjallað um hina miklu auðn í
Svarfaðardal á 15. öld í grein í Norðurslóð
og fann þá enga fullnægjandi skýringu á
henni. Eftir samanburð við auðn eftir Stóru-
bólu í byrjun 18. aldar, sem góðar heimildir
eru til um fyrir stóra hluta landsins, virðist
skýringin fundin: Mannfallið var svo mikið í
plágunum að bændur fengust ekki á litlar og
norðlægar jarðir lengst af 15. og 16. aldar,
því völ var á fjölda betri jarða. Mörg dæmi
eru um lögbýli sem fóru í eyði við plágurnar
og byggðust aldrei aftur, aðallega á norðan-
og vestanverðu landinu. Svarfaðardalur varð
eðlilega illa úti vegna norðlægrar legu og
þess að margar jarðir eru þar frernur smáar,
t.d. miðað við Skagafjörð eða innri hluta
Eyjafjarðar.
Vegna þessarar landauðnar hefur bæði
skort vinnuafl og tekjur til að halda uppi
stórrekstri á Völlum. Menn reyndu þó að
klóra í bakkann. Bændur voru skyldaðir til
að vinna að heyskap heima á Völlum einn
eða fleiri daga á sumrin, og var það gert að
skilyrði fyrir ábúð. Slík dagsverk tíðkuðusl á
öllum kirkjujörðum hérlendis á 19. öld, og
hefur siðurinn sennilega komist á í vinnu-
aflsskorti 16. aldar. Vellir áttu á 19. öld rétt
á 16 dagsverkum landseta sinna.
Nútíminn blekkir
Hugmyndir okkar um fortíðina eru oft mjög
mótaðar af nútímanum. Sennilega myndi
stærð 14. aldar herragarðsins á Völlum
koma flestum nútímasvarfdælingum mjög á
óvart, ef hann fyrir einhverja galdra birtist
skyndilega í túninu á Völlum. Svarfdælingar
ættu að láta sér annt um þessa arfleifð sína.
Örlítil sýning með liltækum gögnum og
hcimildum, og ef til vill með einhvers konar
endurgerð á því hvemig umhorfs var á Völl-
um og Austurkjálkanum á 14. öld, gætu gert
þessa fortíð mjög lifandi. Næg gögn eru fyrir
hendi til að úlbúa slíkt.