Land & synir - 01.03.1998, Blaðsíða 8

Svipfrœðin (fysíógnómí-
an), þessi fornu útlits-
vísindi, sem margir
héldu að hefði verið þeytt
í heild á ruslahaug
hugmyndasögunnar áfyrri hluta 20. aldar
með vísindalegum hœtti, ráða lögum og
lofum í bíóheimum og sjónvarpi. Þar fundu
þau sér lúmskan farveg oggeta því áfram
haldið að rugla mannkynið í ríminu.
Isvipfræði er leitast við að skýra samband milli
líkamlegs útlits, ekki síst andlitsfalls, og andlegra eða
sálfræðilegra einkenna eða sérkenna. Margbúið er að
sýna fram á að slíkt samband er ekki jafn einfalt eða
augljóst og margir vildu vera Iáta öldum saman (og
sumir enn) og hefur því svipfræðin fallið í verðgildi.
Vissulega eru sum líkamleg einkenni vísbending um
gáfnafar eða skap, eins og augnlok mongólíta og augu
skjaldkirtilssjúklinga. Ýmsir geðfatlaðir bera með svip
eða höfuðlagi merki um ástand sitt. Svipfræðin felur
hins vegar í sér grófar alhæfingarnar um að andlitsfall
segi yfirleitt allt um persónuleikana. Margir
spámenn komu fram á 19- og 20. öld sem
reyndu að sanna svipfræðina með
myndbirtingum. ftarlegri kannanir og
samanburður felldu kenningar þeirra.
Spámenn svipfræðinnar
Líkamsbyggingarfræði sem stoðgrein
svipfræði er þekkt frá tímum Grikkjans
Hippókratesar (460-337 f. Kr.). Landi hans
Aristóteles (384-322 f. Kr.) skrifaði elstu
kerfisbundu framsetninguna um svipfræðina
sem hefur varðveist og byggði hana á
samanburði við skepnur. Hann gerði ráð fyrir
því að fólk sem hefði eitthvert svipmót af
hausapörtum dýra líktist þeim dýrum að
innræti og eðli meira en annað fólk.
Nemandi hans Þeófrastos hefur lengi
skenunt fólld í riti sínu Manngerðir, sem íslendingar
þekktu vel og þýddu fyrr á öldum, og prentuðu svo
loksins á vegum Hins íslenska bókmenntafélags, með
níðangurslega fyndnum skopmyndum af hallærislegu
fólki, lýsingum á útliti þess og klassískum ósiðum. Fólk
hefur jafnan haft mestan áhuga á neikvæðu
manngerðunum, og hafi Þeófrastosi tekist að koma
saman verki um hinar jákvæðu (eins og sagt var) hefur
að minnsta kosti aldrei spurt til slíkrar bókar, hvorki úr
hendi hans né annarra. Menn liafa í þessum efnum
langmestan áhuga á bófum, geðsjúklingum og fötluðum.
GIÆPONEÐA GÓÐMENNI?: „ítalinn
Cesare Lombroso, sem var eins
og aðrir á 19. öíd undir sterk-
uni áhrifum af þróunarkenn-
ingu Darwins, taldi höfuðkúpu-
lögun geta verið vísbendingu
um glœpaeðli. Sir Charles Gor-
ing sýnili fram á 1913 að jafn
margir breskri háskólastúd-
entar og glœpamenn höfðu
pessi einkenniWilliamA. Sheer
í gangsteramyndinni Regeneration
eftirRaoul Walsh.
Skopteikningin
Skopteikningin (karíkatúrinn) var fyrir daga
bíómynda eitt sterkasta og vinsælasta kraftbirtingarform
svipfræðinnar. Skopteiknarar ganga erinda þeirrar
mannfyrirlitningar sem alltaf hefur birst í svipfræðinni.
Þeir komast samt ekki í hálfkvisti við kvikmynda-
framleiðendurna. Ein af áhrifamestu uppsprettum
kvikmyndastíls er í skopteikningunni. Einföldunina og
ýkjurnar erfir bíóið þaðan. Mannkynið var öldum
saman búið að skilyrða til að meðtaka teiknimynda-
stílinn. Súrrealismi Bosch var hlutlaus og hafði minni
áhrif en áróðursmyndir Cranachs, sem hann teiknaði að
fyrirsögn Marteins Lúthers, og sýndu skepnur skíta á
kórónu páfans en hóruna frá Babýlon koma út úr
endaþarmi hans.
Skopteikningin á sér nær fullkomið þróunarstig í
Svipfræðin (fýsíógnómían) er grunntónn og ráðandi afl í kvikmyndalistinni.
Leikaradýrkunin er birtingarform hennar
Myndlistarmaðurinn Albrecht
Dúrer (1471-1528) lagði á sig það
svipfræðilega verkefni að teikna
feiknafjölda af tilbúnum andlitum, þar
sem hann ýkti eða takmarkaði nef,
hökur, eyru, enni, augabrúnir, varir,
kjálka og höfuðlag. I samræmi við
„magn vansköpunarinnar" skilgreindi
hann síðan persónuleikana hvern um
sig. Þetta eru kostulegar myndir, en út
í hött.
Herbert Spencer (1820-1903) var
átrúnaðargoð sósíal-darwínista á 19-
öld (það var hann en ekki Darwin
sem mótaði hugtakið „the survival of
the fittest"), en á okkar öld hefur
Ernst Kretschmer verið liðtækastur að
halda að fólki áþekkum hugmyndum.
Kerfi Kretschmers frá þriðja áratugi
20. aldar snýst um samhengi
skapgerðar og líkamsbyggingar, en
hvorki rannsóknir hans né annarra
fullnægja skilyrðum um nægar
samsvaranir til að gera talist nothæfar
í sálfræðilegum tilgangi.
ftalinn Cesare Lombroso, sem var
eins og aðrir á 19- öld undir sterkum
áhrifum af þróunarkenningu Darwins,
taldi höfuðkúpulögun geta verið
vísbendingu um glæpaeðli. Sir Charles
Goring sýndi fram á 1913 að jafn
margir breskri háskólastúdentar og
glæpamenn höfðu þessi einkenni.
Hollingworth athugaði margar
kannanir og komst að því að lítið
samræmi var milli útlits og andlegra
einkenna (1922). Paterson birti 1930
yfirlit um kannanir undanfarinna 40
ára og komst að sömu niðurstöðu.
Dr. Helgi Pjeturss, jarðfræðingur
og heimspekingur, unni kenningum
Spencers og var að nokkru leyti
fylgjandi þróunarkenningu Lamarcks
um erfðir áunninna eiginleika. Hann
túlkaði viðhorf margra til líffræði og sálfræði í upphafi
20. aldar, þegar hann taldi kynlífshræsni kristninnar
hafa breytt útliti fólks til hins verra á íslandi:
... á tíundu öldinni hygg jeg að hjer hafi verið
drengilegastir menn og vitrastir, og fríðastar konur. Hinir
kristnu íslendingar komust ekki alveg til jafns við hina
heiðnu forfeður sína og formceður. Kenning
miðaldakirkjunnar beindist mjög að því að svívirða
samfarir karls og konu, og eðlileg afleiðing af því var að
fólkið ófríkkaði.
EFTIR ÓLAF H. TORFASON
vroTræoim
fjöregg kvikmyndanna
8 Land&synzr