Tíminn - 13.02.1983, Blaðsíða 6

6____________________
leigupennar í útlöndum
SUNNUDAGUR 13. FEBRÚAR 1983.
■ Þaö er meðal algengra fordóma gegn
Svíum að þeir eigi engar bókmenntir.
Jafnvel menntað fólk heldur stundum
fram að þar sé ekki annað frægara en
drykkjusvolinn Bellman fyrir fyllerísvís-
ur og geðsjúkur kvennahatari,
Strindberg, fyrir nokkur sadísk stofu-
leikrit í borgaralegum stíl. í Stokk-
hólmsbréfum í fyrrasumar sagði ég lítið
eitt frá Strindbcrg. Hann cr einn af
snjöllustu höfundum sem ég þekki til,
þótt ég geti kannski skilið þá sem verða
þreyttir á geðflækjunum sem mörg
verka hans lýsa. En mér er enn sárara
um Bellman. Ég ætla nú að segja lítið
eitt frá honum og þeini jarðvegi sem
hann óx í.
Stórveldistími
A stórveldistíma Svía, sem talinn er
hafa staðið frá 1611-1718, höfðu þeir
fyrst hinn fræga kóng Gústav 2. Adólf.
Þeir unnu lönd sunnan Eystrasalts og
höfðu þá þéttingsfast tak á siglingum
þar. Gústav féll í frægum bardaga við
Lútzen áriö 1632. Völd Svía á þessum
tíma byggðust að talsverðu marki á því
hve illa andstæðingum þeirra gekk að
vinna hver með öðrum, en auk þess var
verulegur fjörkippur í námagreftri Svía
sem seldu nú járn suður um Evrópu. Á
þessum tíma óx Stokkhólmur mjög.
Stokkhólmur er aðeins rúmlega 700
■ Stokk-
hólmur árið
1693. Gamla
Stan er hægra
megin en eyj-
an Söder í
baksýn.
Skipastiginn
milli eyjanna
(Slussen) var
byggður árið
1640. Hæðin
á myndinni er
Maríuljallið.
Bellman
fæddist og
ólst upp í
Maríusókn á
Söder.
Vísnasöngur í 700 kram
ára gömul borg. Á tímabilinu 800-1000
var Birka (Björkey) í Leginum helsti
verslunarstaður víkinga í landinu. Mér
skilst að ein skýringin á því að Birka
hnignaði sé sú að land hafi risið og breytt
siglingaleiðunum því þá hafi ekki lengur
verið fært til suðurs út á sjó. Stokkhólm-
ur var þá betur í sveit scttur. Bærinn
stóð upphaflega aðeins á ey þeirri í
mynni Lagarins, sem nú heitir Gamla
Stan eða Staden mellan broarna. Bærinn
óx hægt í fyrstu og e/ áætlð að þar hafi
aðeins verið um 7000 manns um 1580,
en öld síðar var hann kominn í 42.000.
Það var að vísu ekki tiltakanlega stór
höfuðborg stórveldis, en engu að síður
var Stokkhólmur lang stærsti bær Svía.
Rcyndar bjuggu innan við 10% lands-
manna í bæjum allt fram unt miðja 10.
öld.
Á stórveldistímanum fóru Svíar að
gefa gaum að fornsögu sinni og
menningu. Gústav 2. taldi sig arftaka
forngotncskra herforingja. Þjóðernis-
hyggja þessa tíma kom fram í áhuga á
norrænni goðafræði og í kenningum um
að sænska eða fornsænska hafi verið
móðurtunga allra tungumála.
Þegar Jón Jónsson frá Rúgsstöðum í
Eyjafirði ætlaði að sigla til náms í
Kaupinhafn nálægt miðri öldinni vildi
svo illa til að Danir og Svíar áttu í ófriði,
og lögðu svenskarnir hald á Jón. Fluttu
þcir hann hingað norður og fengu
honum handrit og létu hann stunda
fornfræði. Jón, sem tók sér nafnið
Rúgmann, hefur án efa fengið í hendur
handrit sem Svíar öfluðu sér á íslandi,
fyrst í óþökk og svo í banni Dana. Fyrstu
útlcndingar sem héldu fyrirlestra um
íslenskar bókmenntir og sömdu íslenska
orðabók voru Svíar. En skáldskapar-
tíska þessarar aldar, barokkið, gerir að
verkum að okkur þykir fátt frá þessum
tíma læsilegt, jafnvel þótt norræna
goðafræðin sem var þá í tísku hérlcndis
standi okkur ögn nær en sú suður-
evrópska sem áður hafði ríkt.
Frelsistími
Þegar Karl 12. dó árið 1718 var
einveldi kóngs afnumið hjá Svíum og er
sagt að þá hefjist frelsistíminn sem stóð
til 1772 þegar Gústav 3. tók sér
einræðisvald að kalla má. Á frelsis-
tímabilinu var konungsvaldið veikt og
leyndarráðið réð mestu í reynd. í orði
kveðnu var valdið í höndum þingsins og
stéttanna fjögurra, sem þá voru taldar
svo, en þar var aðeins um að ræða
foíréttindastéttirnar. Eftir miðja öldina
voru flokkadrættir miklir í landinu.
Hattaflokkur hallaðist að Frökkum, og
fylltu hann ýmsir aðalsmenn, háttsettir
kontóristar og borgarar. Andstæð-
ingarnir voru nefndir Húfur eða Nátthúf-
ur og voru þeir hallir undir Rússa.
Hattarnir náðu völdum og stóðu fyrir
stríði gegn Rússum 1741-43 og gekk það
illa. 1750-60 voru Hattar mjög öflugir,
og varð jafnvel konungsvaldið að lúta
þeim. Varstjórn þeirraum tímahálfgerð
ógnarstjórn; stuðningsmönnum var
hyglað gegndarlaust en andstæðingar
ofsóttir. Embættasala og mútur voru
alsiða. Stríðskostnaðurinn hafði leitt til
verulegrar verðbólgu og gengisbreytinga
sem náðu hámarki nokkru eftir 1760. Lá
þá við hungursneyð í dreifbýlinu. 1765
náðu Húfurnar völdum og gengu hart
fram gegn andstæðingum sínum. Um
1770 náðu Hattar stjórnartaumum svo
aftur með því að gera bandalag við
kónginn, en hann tók sér alræðisvald ár-
ið 1773 með þegjandi samþykki valda-
manna í Hattaflokknum. Evrópa var í
kreppu um þetta leyti, og bergmál frá
frönsku byltingunni barst til Svíþjóðar.
Gústav kóngur var myrtur á dansleik
árið 1792.
í Stokkhólmi hafði verið komið á fót
nokkrum iðnaði og var það einkum
vefnaður. Naut sú starfsemi framlaga af
opinberu fé skv. ráðum kaupauðgishag-
fræðinga, og tollar komu í veg fyrir
erlenda samkeppni. Varan var framleidd
einkum til útflutnings. Árið 1757 var
fólksfjöldi í Stokkhólmi orðinn 72.000
og fór bænum að hraka talsvert eftir það.
Margt lagðist á eitt um að grafa undan
hag Svía. Ófarir í stríðinu við Rússa,
minni arður af koparnámi, ofvaxið
embættismannakerfi og veikt fram-
kvæmdavald voru meðal orsaka. Stuttu
eftir 1760 voru niðurgreiðslur til iðnaðar-
ins felldar niður að undirlagi kon-
ungssinna og'varð það mikið áfall fyrir
Stokkhólm.
Nú tóku við erfið ár. Fátækt var mikil
í borginni. Verkamenn og atvinnuleys-
ingjar bjuggu í ömurlegum hreysum á
Söder, lægri embættismenn sultu,
skækjulifnaður. drykkjuskapur og
mútur urðu hluti daglegs lífs. Erlendir
erindrekar, einkum franskir og rússnesk-
ir, mútuðu þingmönnum að vild.
Barnaþrælkun viðgekkst í spunaverk-
smiðjum, og ástand heilbrigðismála var
hörmulegt. Barnadauði ogsóttdauði var
afar tíður, enda var dauðahlutfallið í
bænum milli fimm og tíu sinnum meira
cn nú er. Stokkhólmur var sú borg
álfunnar þar sem dánartalan var hæst.
Hins vegar var nokkuð um að menn
eignuðust auðæfi á skjótan hátt með
gengisbraski.
Menningarástand
Það kemur líklega ekki á óvart að
skemmtanaiðnaðurinn blómstraði mjög
við þessar aðstæður. Menn létu hverjum
degi nægja sína þjáningu og flúðu yfir í
stundlega glaðværð öldurhúsa þegar
ekki var von um endingarbetri ham-
ingju. í Baggensgötu stóð halarófan af
vændishúsum og vörusýni í gluggum.
Sagt cr að því sem næst allar konur af
lægri stigum hafi verið hjákonur efna-
manna, og allir karlmenn reyndu að hafa
eina slíka. Engu að síður var tekið hart
á vændi ogvarrefsingin nauðungarvinna
í spunaverksmiðju, einsog í Kaup-
mannahöfn. Annar vottur um ör-
væntingartilraunir til fjáröflunar eru
happdrættin sent tíðkuðust og stóðu
með miklum blóma. Dansleikir voru
daglegt brauð og stundum voru
grímubötl. Þá var stiginn menúett, og
polki, sem var nýrri dans, var ekki síst
vin.sæll irieðal alþýðu. Þá spiluðu mcnn
lomber og cambíó, stundum peningaspil
sem var ólöglegt. Keiluspil voru víða á
krám og loks má nefna að mikið var
sungið, oft undir borðum, eins og í
Frakklandi.
Drykkjuskapurinn var ógurlegur. Á
þeim tíma er Stokkhólmsbúar voru
72.000 talsins voru krár þeirra liðlega
700, sem samsvarar eitthvað um 1.000
krám í Reykjavík nú. Þetta voru yfirleitt
litlar knæpur. Til drykkjar var bjór (oft
drukkinn heitur), vín og brennivín, en
brennivínið var reyndar veikara en nú
gerist og mikið af aukaefnum í því vegna
þess að eimingunni var áfátt. Maður
getur svosem trúað að eitthvað af
eimingartækjunum hafi verið lélegt því
þau voru mörg: ein tæki á hverja
fimmtán Svía, að því er talið er, sem
mundi samsvara svona 14.000 tækjum á
íslandi í dag. Bretinn Paul Austin áætlar
að á þessum tíma hafi Svíar drukkið
fjörutíu sinnum meira af áfengum
drykkjum en nú.
Fleira gerðu menn sér til skemmtunar.
Til dæmis var farið í skemmtiferðir út í
sveit mcð nesti í körfu; þá var oft áfengi
og gleðikona með í för. Efnaminna fólk
lét sér duga að skreppa bara út á
Djurgárden, en þar voru komnar krár
þegar á 17. öld og eru þar enn.
Talsverður hluti af félagslífinu fór fram
innan Frímúrarareglunnar sem var öl'lug
víða í Evrópu en óvíða eins og í Svíþjóð.
í þessari reglu og öðrunt ámóta var lítið
gert annað en að sukka, að manni skilst.
Nefndu menn þar hver annan „bróður"
og geri ég ráð fyrir að konur hafi ekki
haft þar aðgang nema til að ganga urn
beina og til að selja blíðu sína.
Aðallinn og hirðin hneigðust mjög að
franskri menningu; frönsku áhrifin mátti
sjá í'byggingarlist, matargerð, fagurbók-
menntum og víðar. Eitt leikhúsið hafði
franskan leikflokk til að flytja franskar
skopóperur, og áhorfendur spjölluðu
saman á frönsku í hléinu. Þegar Gústav
3. lét setja upp óperu á sænsku í fyrsta
sinn árið 1773 hló fína fólkið að henni.
Má því segja að þjóðernisstefnan og
dýrkun á sænskri tungu á 17. öld hafi að
nokkru snúist í andstæðu sína á öldinni
á eftir.
18. öldin var öld upplýsingar og
klassísisma. í bókmenntunum ríktu
fornbókmenntirnar eða réttara sagt
skilningur klassísismans á þeim, og þar
með voru gefnar fastar reglur um
skáldskapinn sem smám saman urðu
honum fjötur um fót. Á 17. öld var
krafist sannferðugheita, gagns og gam-
ans af skáldskap, og var ætlast til að
menn stældu skáldskap fornaldar skv.
franskri formúlu. Þessi viðhorf ríktu
fram á 18. öld, og var lagt mikið upp úr
því sem kallað var smekkur, hófsemi. Á
seinni hluta 18. aldar fóru áhrif klassís-
ismans að dvína, og sú hugsun kom upp
að endanlegur hápunktur lista hafi
kannski ekki verið í Grikklandi og Róm
í fornöld, heldur sé nýrra afreka að
vænta í listum; af þessu leiddi að menn
fóru að efast um nauðsyn þess að stæla
gömlu mennina. Hóras og hans máta. í
Svíþjóð voru átökin milli framúrstefn-
unnar og afturhaldsins hörð eins og
víða. Sumum fannst fráleitt að allt í einu
skyldi hætt að hafa fornu listina sem
fyrirmynd og að skáldið og tjáning þess
skyldi talið stærri pöstur í skáldskapnum
heldur en náttúran og reglurnar.
Thorild, einn af mönnum nýja tímans,
skrifaði stuttu eftir 1780 um skáldsnill-
inginn: „Hann hlítir ekki lögum heldur
setur þau“. Á þessum tíma kemur
Bellman fram.
Belíman liflr
Sólbjartan júlídag fyrir tæpum sex
árum ráfaði ég einn míns liðs út í
Hagagarðinn við Brunnsvíkina hér í
Stokkhólmi og var að ieita að útisam-
komu. í fyrstu hafði skemmtunin verið
auglýst lítið eitt, en svo var allt borið til
baka af yfirvöldunt. Var því um kennt
að svo mikill drykkjuskapur og vandræði
fylgdi samkomum þarna að ekki væri
fært að halda slíku áfram; skyldu
foreldrar halda börnurn sínum frá þessu
svæði. Þetta var Bellmansdagurinn.
Vegna banns yfirvalda átti ég nú ekki
von á miklum mannfagnaði þarna en
mætti þarna að hálfu leyti rekinn af
löngun til að sjá Hagahöllina, rómaða
fegurð Brunnsvíkurinnar og mikið sýn-
ingar tjald úr kopar, sem stendur þarna
í rjóðri eða dalverpi. En viti menn: í
algeru trássi við yfirlýsingar hins opin-
bera höfðu safnast þarna saman eitthvað
yfir 20.000 manns og höfðu með sér
eftirfarandi: dúka til að leggja á grasið,
brauð með áleggi, ávexti, svalt hvítvín,
kaffi á brúsa, gítara, fiðlur, júðahörpur,
lykilhörpur, harmóníkur, munnhörpur,
stöku lúður og svo bumbur. Og þar sem
veður var með miklum ágætum, logn og
fiðrildi á flögri, þá reyndist hægðarleikur
fyrir 20.000 Svía að gera úr þessu
ógleymanlegan Bellmansdag með dans
og söng og hljóðfæraslátt beint frá
hjartanu. Margir kunnu textana en allir
kunnu lögin. Fleira var spilað en
Bellman, t.d. vísur eftir Evert Taube,
þjóðlög, dægurlög og svo spilamannalög
- spelmanslátar - fyrir fiðlusamleik sem
fellur vel inn í svona samkomur.
Tónlistarmót eru haldin á sumri hverju
víða um land, en Bellmansdagur í
Hagagarðinum hlýtur að vera einn helsti
hápunktur vertíðarinnar. Þama kynnast
menn öðrum vísnasöngvurum eða
fiðlungum; sá sem hefur í hendi sér
hljóðfæri röltir frá einum hópi til annars
og spreytir sig á samspili og eykur
lagaforða sinn. Eitt þekktasta kvæði
hans, sem ég man reyndar að hafa heyrt
sungið af sjö ára börnum, er einmitt
tengt garðinum þar sem Bellmansdagur
skal haldinn hátíðlegur: Fjáriln vingad
syns í Haga.
Næst þegar ég var staddur í Stokk-
hólmi á Bellmansdegi fór ég auðvitað
aftur í Hagagarðinn til að syngja.
Yfirvöld höfðu þá bannað samkomuna,
mig minnir þeir hafi í þetta skipti borið
við skorti á hreinlætistækjum og jafnvel
á skemmtiatriðum. En 30.000 Svíar
kærðu sig kollótta um það og mættu
þama í blíðuna með hefðbundið nesti
og sungu.
Ófá skáld sænsk sömdu kvæði á
seinnihluta 18. aldar og eru öll dauð í
mínum huga önnur en Bellman. Lög
hans eru ekki aðeins sungin í Svíþjóð
heldur líka t.d. á íslandi. Bellman lifir.
Pistlar Fredmans, aðalverk hans, sem
kom út fyrir tæpum 200 árum síðan, eru
merkilegt bókmenntaafrek. í samtíma
hans var, eins og ég hef þegar lýst,
nokkuð sviftivindasamt og mikil eymd,
þar á meðal drykkjusýki. En sú eymd
verður ekki skrifuð á reikning Bellmans.
Hitt verður tafið honum til ágætis að
hann náði áheyrn á slíkri tíð með
djúpum skáldskap sínum. og er það til
sannindamerkis um hve marga strengi
hann hafði í hörpu sinni.
Árni Sigurjónsson
skrifar frá Stokkhólmi