Morgunblaðið - 29.01.2018, Blaðsíða 26

VIÐTAL
Ásgeir Ingvarsson
ai@mbl.is
Oft virðist það verða hlutskipti
þýðenda að vera nær ósýnilegir.
Samt vinna þeir ómetanlegt starf,
og eiga þátt í að móta og auðga
tungumálið. „Það má nefna Helga
Hálfdanarson sem var viður-
kenndur og mærður fyrir þýðingar
sínar, en ekki er langt síðan út kom
yfirlitsrit um sögu íslenskra bók-
mennta þar sem hann er vart
nefndur á nafn – en hann er, í mín-
um huga, einn af lykilhöfundum ís-
lenskrar bókmenntasögu á 20. öld,“
segir Ástráður Eysteinsson.
Ástráður er prófessor í bók-
menntafræði við Háskóla Íslands
og höfundur nýrrar bókar: Orða-
skil. Í heimi þýðinga. Áður hafði
Ástráður sent frá sér bókina Tví-
mæli þar sem hann fjallaði um þýð-
ingar frá almennu fræðilegu sjón-
arhorni en í nýja verkinu kafar
hann ofan í einstakar þýðingar sem
verðskulda sérstaka athygli og
rýni. Jafnframt fjallar bókin um
vægi þýðinga í menningarsam-
skiptum og málrækt, og stöðu þýð-
inga í bókmenntasögunni.
Ástráður bendir á að starf þýð-
andans er á margan hátt sambæri-
legt við hlutverk leikarans eða tón-
listarmannsins. „Þýðingar eru
ákveðið form flutnings, enda fær
þýðandinn í hendurnar verk sem
hann þarf að koma til skila til les-
andans og túlka eftir eigin nefi,
rétt eins og tónlistarmaðurinn sem
flytur verk eftir tónskáld, eða leik-
arinn sem fer með hlutverk í leik-
riti. Það þykir sjálfsagt að hampa
leikaranum og tónlistarmanninum
og nefna þá í sömu andrá og höfund
verkanna sem þeir flytja, en það
sama á ekki við um þýðandann. Það
virðist þvælast fyrir okkur að þýdd
verk eiga sér í raun tvo höfunda, en
öðrum þeirra virðist ætlað að halda
sig til hlés. Lengi vel heyrði t.d. til
undantekninga að nafnið á þýð-
endum bóka kæmi öðruvísi fram en
í smáu letri á lítt áberandi stað – og
stundum var því alveg sleppt – og
enn er það iðulega svo að nafn þýð-
andans kemur hvergi fram þegar
um er að ræða greinar í blöðum eða
á netinu.“
Að viðhalda heimsmynd
tungumálsins
Þýðingar, segir Ástráður, fela
mikið meira í sér en að snara orð-
um af einu máli yfir á annað. Við
það að þýða erlenda texta á ís-
lensku er verið að færa nýja hugs-
un, og jafnvel ný orð og hugtök inn
í tungumálið. Þýðingar og nýorða-
smíði létta með því miklum þrýst-
ingi af málinu, enda þarf íslenskan
að halda í við þau nýju hugtök sem
skjóta upp kollinum í erlendum
málum og tilheyra bæði hversdags-
máli og orðaforða sérfræðinga.
Orðar Ástráður það þannig að þýð-
endur gegni lykilhlutverki við að
viðhalda og styrkja heimsmynd
tungumálsins.
Hann nefnir Helga Hálfdanarson
aftur sem dæmi: „Hann var orðinn
fertugur þegar hann lét fyrst að
sér kveða sem þýðandi, en lifði sem
betur fer svo lengi að hann átti
býsna langan feril. Meðal fyrstu
verka sem Helgi þýddi voru leikrit
eftir Shakespeare og fer Helgi þá
leið að sýna frumverkinu mikinn
trúnað og halda í það form sem
enska skáldið notaði. Kallaði það á
að finna nýjar leiðir til að nota ís-
lenskuna, og á meðan íslensku ljóð-
skáldin voru flest að fara yfir í
frjálsara form leitaði Helgi í, og
endurnýjaði, fornu íslensku brag-
hefðina í þýðingum sem voru sann-
kölluð stórvirki,“ segir Ástráður.
„Shakespeare er vissulega maður
hefðarinnar, en það að þýða hann á
íslensku eins og Helgi gerði var
merkileg nýsköpun og sýndi hvað
íslenskan býr yfir miklu tjáningar-
umdæmi.“
Í bók sinni skoðar Ástráður líka
þýðingar Jóns Þorlákssonar sem
um aldamótin 1800 réðst í að þýða
Paradísarmissi Johns Milton. „Það
var stór áskorun að koma þessu
öndvegisljóði yfir á íslensku og
grípur Jón til þess ráðs, svipað og
Helgi, að leita í forníslenska kveð-
skapinn. Hann notar íslensku hefð-
ina til að koma til móts við þessa
nýju tjáningu Miltons, og gefur
þýðingunni um leið sögulega dýpt.“
Ástráður lætur þýðingarhug-
takið líka ná yfir endurritun (e.
rewriting) og bendir á hvernig má
t.d. líta á Gerplu sem þýðingu Hall-
dórs Laxness á Fóstbræðrasögu,
eða kvikmyndina Kristnihald undir
Jökli sem eins konar þýðingu á
verki Nóbelskáldsins. Þar eru
verkin túlkuð og mótuð upp á nýtt,
og brugðið á leik með málið til að
draga fram eða fela aðal- og auka-
atriði og skapa sögunum annan blæ
en með ýmsum hætti hliðstæðan.
Fjarar undan málinu
Að öllu þessu sögðu, er ekki
ástæða til að hafa áhyggjur af því
hvernig þýðingum er sinnt í dag?
Vissulega virðist vera eftirspurn
eftir þýddum bókum, og bendir
Ástráður á að þrátt fyrir að enska
sé það mál sem Íslendingar telja
sig hafa best vald á þá sé stærstur
hluti þýddra bóka einmitt eftir
breska og ameríska höfunda, og
vilja íslenskir lesendur bæði fá
Þýðingar sýna
tjáningarumdæmi
íslenskunnar
 Þýðendum ætti að vera gert hærra undir höfði og eiga þeir
sumir skilið að vera settir á stall með fremstu höfundum
 „Það virðist þvælast fyrir okkur að þýdd verk eiga sér tvo
höfunda, en öðrum þeirra virðist ætlað að halda sig til hlés“
Skapandi „Þýðingar eru ákveðið form
flutnings, enda fær þýðandinn í hend-
urnar verk sem hann þarf að koma til
skila til lesandans og túlka eftir eigin
nefi, rétt eins og tónlistarmaðurinn
sem flytur verk eftir tónskáld, eða leik-
arinn sem fer með hlutverk í leikriti,“
segir Ástráður Eysteinsson prófessor í
bókmenntafræði.
26 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 29. JANÚAR 2018
Íupphafi Lífs eða liðinn akaþrír ungir piltar niður að sjótil að fara á brimbretti. Íkvikmyndum eru brim-
brettasenur oft nokkuð áþekkar,
þær einkennast af hraða, töff-
araskap og oft hljómar æsileg tón-
list undir. Því er ekki til að dreifa
hér. Brimbrettasenan er hæg og
ljóðræn, strákarnir kastast til í
öldurótinu milli þess sem þeir ná að
fóta sig á brettinu og sörfa lítið eitt.
Öldurnar stíga hátt upp í himininn
og falla svo í átt að áhorfendum
þannig maður á hálft í hvoru von á
því að fá yfir sig gusu af köldum sjó.
Þetta er reglulega flott sena og hún
gefur tóninn fyrir myndina, sem
nálgast hefðbundin viðfangsefni
með óvæntum hætti.
Þegar strákarnir eru að keyra
heim að sjóferð lokinni lenda þeir í
bílslysi. Þeir eru fluttir á sjúkrahús
og það kemur í ljós að einn þeirra,
Simon Lambert, hefur slasast mjög
alvarlega. Læknarnir hafa samband
við foreldra hans og tjá þeim að Sim-
on sé heiladauður. Hann er í dái, lík-
ami hans getur ekki starfað án full-
tingis véla og það er orðið um seinan
að lækna hann. Læknarnir bera und-
ir foreldrana hvort þau myndu sam-
þykkja að Simon yrði líffæragjafi, þar
sem líffæri hans eru enn starfhæf.
Víkur þá sögunni að Claire, konu
sem er alveg óskyld fólkinu í fyrri
hluta myndarinnar. Claire er með
hjartasjúkdóm og kemst að því að
ástand hennar fer versnandi, hennar
eina bjargræði væri nýtt hjarta.
Það er ekki erfitt að gera sér í hug-
arlund hvað það er sem tengir sög-
urnar tvær enda er fléttan ekki ýkja
nýstárleg, hún er áþekk því sem mað-
ur kynni að sjá í hvaða sápuóperu eða
læknadrama sem er. En Lífs eða lið-
inn er svo allt annað og meira en bara
læknadrama. Þar er ýmislegt sem
veldur en fyrst og fremst er það að
kosið er að sveigja framhjá auðveld-
um eða dæmigerðum framsetning-
arleiðum. Í stað þess að sýna í sífellu
hágrátandi fólk tala um sorgina er
þeim þungu áhrifum sem missir og
áföll hafa á fólk miðlað með lág-
Frönsk kvikmyndahátíð
í Háskólabíói
Lífs eða liðinn / Réparer les vivants
bbbbn
Leikstjórn og handrit: Katell Quillévéré.
Kvikmyndataka: Tom Harari. Klipping:
Thomas Marchand. Aðalhlutverk: Anne
Dorval, Gabin Verdet, Bouli Lanners,
Emmanuelle Seigner, Alice Taglioni. 103
mín. Frakkland, 2016. Íslenskur texti.
BRYNJA
HJÁLMSDÓTTIR
KVIKMYNDIR
Lífsins ólgusjór
Laugavegi 178 | 105 Reykjavík | sími 551 3366 | www.misty.is
Dekraðu við línurnar
Að vera í brjóstahaldara í réttri stærð skiptir miklu
máli, gefðu þér tíma, við erum á Laugavegi 178
Misty