Morgunblaðið - Sunnudagur - 11.02.2018, Qupperneq 14

ÚTTEKT
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11.2. 2018
5. áratugurinn
„Unga fólkið, stúlkurnar (sem í óvandlegu tali
sínu kalla sig og hver aðra stelpur, þótt þær
séu það væntanlega mjög fáar, sem betur fer,
ef til alvörunnar kemur) og piltarnir (er á sams
konar máli kallast strákar, þótt fæstir þeirra
séu það í raun og veru).
Börnin, sem of oft eru kölluð krakkar, eru
þegar farin að hegða sér svo mörg hver, að
sjálfsagt á margt af hinu rosknara fólki erfitt
með að átta sig á því, að þau séu af íslenzku
bergi brotin, ekki sízt, er við bætist, að bún-
ingur þeirra hrærir ekki lengur í neinu við
minningum um nokkuð, sem íslenzkt er, og
þau eru jafnvel í ofanálag farin að sletta amer-
ísku: ..O. K.!“ „Sorry!“ (Hallbjörn Hall-
dórsson, Andvari, 1945)
6. áratugurinn
„Hér eru ósköpin öll af stælgæjum í litríkum
negrafötum sem eiga þann draum beztan að
verða flugmenn eða mar-
skálkar, en verða að láta
sér nægja að sitja inni í
sjoppum og drekka
kók, og vera töff.“
(Jökull Jakobsson sem
var einn sá fyrsti til að
nota orðin töff og
stælgæi á prenti. Tíma-
ritið Líf og list 1953).
7. áratugurinn
— Nú hefur mikið verið rætt um svokallað
gæjamál, bæði í gamni og alvöru. Er það rétt,
að mikilla kynslóðaskipta gæti í íslenzku máli?
— Já, hér koma breyttir atvinnuhættir að
sjálfsögðu mjög við sögu.
Það er eðlilegt, að fólk viti ekki nöfn á hlut-
um eða fyrirbærum, sem það hefur aldrei
kynnzt. [...].
Það er mikill munur á málfari unglinga og
fullorðinna, og bilið milli viðurkennds ritmáls
og talmáls unglinga er orðið svo breitt, að í því
felst alvarleg hætta. Unglingar eru miklu orð-
færri en fullorðna fólkið, þeir kannast ekki við
ýmis orð, sem alþekkt voru til skamms tíma,
og tjá sig á furðufátæklegan hátt. Á hinn bóg-
inn spretta ýmis tízkuorð upp
með unglingum, eins og
gerist hjá blaðamönnum,
og í orðfæð sinni nota
þeir ýmis orðtök, sem
eldra fólk skilur ekki.
(Viðtal við Árna Böðv-
arsson í Tímanum, 1966)
8. áratugurinn
Til að mynda talar þetta fólk [unglingar] um að
eitthvað sé ógeðslega, sóðalega, viðbjóðs-
lega, ferlega, skuggalega, ofsalega, ofboðs-
lega, æðislega, ískyggilega fallegt, en hins
vegar: Þetta lag er alveg ferlegt, þ. e. ljótt eða
leiðinlegt.
Það er hrós um mann að segja að hann sé
geggjaður, æðislegur, eða geggjaður, trufl-
aður, brjálaður, skræpóttur persónuleiki.
Um eitthvað verulega hrósvert einhverra
hluta vegna er sagt ferlega klárt, alveg æði,
gasalega truflað, klístrað, dópað, geggjað,
dásamlega ljótt, ruddalega fallegt, rudda-
lega smart, ógeðslega flott, það er alveg
drulla, og það er mikið hrós um pilt að kalla
hann brjálæðislega, rosalega, æðislega töff.
Ofsareiður maður er kallaður röndóttur af
reiði (fyrir nokkrum áratugum var þetta kall-
að hvítglóandi af reiði).“ (Árni Böðvarsson,
Samvinnan, 1971)
Um stúlkur 1971: Tjása, meri, pía, pæja,
spúsa, skvísa, flyðra, sjúlla, fýsa (falleg
stúlka), plastpíka (uppgerðarleg stúlka),
smart grýla (mikið hrós).
Um pilta 1971: Peyi, svæs gæ (kaldur
strákur, niðrandi), gaukur, töffari (sá sem
gerir sér far um að ganga í augun á stúlkum,
röff töff (smart og spennandi strákur).
9. áratugurinn
„Þegar ég vissi hvert umræðuefni mitt yrði á
þessari ráðstefnu, þ.e. málfar unglinga á Ak-
ureyri, datt mér strax í hug samtal milli
tveggja unglinga sem ég heyrði nýlega í frí-
mínútum í Verkmenntaskólanum á Akureyri.
Þarna voru pönkari og upprennandi menn-
ingarfrömuður, að eigin áliti a.m.k., að ræða
saman eftir íslenskutíma. Pönkarinn sagði:
„Mikið obboslega varedda dömmí hjá mann-
fýlunni. Meikaru þetta djönk virkilega?“ Menn-
ingarfrömuðurinn svaraði að bragði: „Eigi veit
ég það svo gjörla, en hitt veit ég að lífið er ekki
bara saltfiskur. Það er aðeins í hinni fullkomnu
samhljóman sem fegurðin einasta ríkir.“ „Hva-
erta spíka um mar, obboslega snobbaru fyrir
þessum ógeðslega litteratúr,“ sagði pönkarinn
að lokum. Þetta er fallegt mál eða hitt þó heldur.
Nú var mér ljóst að þessir tveir unglingar skildu
ekki hvor annan. Sennilega er þetta málfar öfg-
ar í báðar áttir og trúlega talar þorri fólks þarna
mitt á milli, þar meðtaldir unglingar.“
(Ræða nemanda í Verkmenntaskólanum á
Akureyri, Sigfúsar Karlssonar, 1986).
Pælingar um
orðfæri unglinga
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Árni
Böðvarsson
Ýmislegt hefur verið skrifað og skrafað í gegnum tíðina um
mál ungs fólks, í dagblöðum, viðtölum og ræðum
Jökull
Jakobsson
Einar Lövdahl Gunnlaugsson íslenskufræðingur er mikilláhugamaður um orðfæri og slangur en hann hefur skrif-að BA-verkefni um blótsyrðið fokk og skyld orð í ís-
lensku nútímamáli. Við þá vinnu komst hann að því að orðið hafi
orðið áberandi í máli unglinga á árunum 1982-1985 og að orðin
sjitt og fokk eru ein plássfrekustu blótsyrði íslensks nútíma
þótt elsta kynslóðin hafi minna tileinkað sér þau. Einar bendir á
að það merkilega við íslenskt blót sé hve lítið er um kynferð-
islegar tilvísanir miðað við til dæmis enskuna.
Einar er 27 ára gamall, fæddur 1991. Hvað um orðfæri hans
og kynslóðar hans, eru þar einhver tískuorð, slangur og slettur
sem eru meira áberandi en annað?
„Það er leiðinlegt að viðurkenna það en hreinar og beinar
enskuslettur eru þar frekar áberandi. Eins og að segja beisiklí,
by the way, að eitthvað meiki sens. Svo eru sum orð sem ein-
hvern veginn urðu eftir í menntaskóla, maður notaði þau bara
þar. Eins og að eitthvað sé illað í merkingunni að eitthvað sé
flott.
Mín kynslóð notar dálítið að eitthvað sé hax í merkingunni að
eitthvað sé ósanngjarnt svindl. Ég held að það komi upphaflega
úr tölvuleiknum Counter Strike og er ekki bara í neikvæðri
merkingu. Maturinn getur til dæmis verið svo sjúklega góður
að hann er hax, svindl góður.
Annað orðalag sem er mjög áberandi er að fólk segist ætla að
detta eða hlaða í eitthvað eða henda í eitthvað. Eins og að
detta í bíó í kvöld, henda í facebook-status. Í fyrradag var fyr-
irsögn á vefmiðli um íþróttamann sem „hlóð í þrennu“ en hann
skoraði sem sagt þrennu.
Þá er yngra fólki mjög tamt að nota sögnina að beila, þótt
einhverjir myndu segja að þetta væri ekki íslensk sögn er hún
mikill partur af talmáli yngra fólks í merkingunni að hætta við
eitthvað og þar er meira að segja kynslóðamunur á notkun
hennar út frá málfræði. Mín kynslóð myndi tala um að beila á
einhverju meðan yngri kynslóð, krakkar undir tvítugu tala um
að beila á eitthvað þar sem sögnin tekur með sér þolfall. Ég veit
ekki hvernig það gerðist og hef þó meira að segja borið mig eft-
ir að kanna það.“
Er eitthvað í orðfæri eldri kynslóða sem þú sérð ekki fyrir
þér að þín kynslóð myndi nota?
„Ég hugsa strax að það sé mikill munur á notkun lýsingar- og
atviksorða milli kynslóða. Mamma myndi aldrei segja að eitt-
hvað væri illað og ég heyri ömmu mína í anda segja að eitthvað
sé agalega, ægilega, ferlega fínt. Ég og að minnsta kosti minn
vinahópur myndum aldrei nota orðið smart, að eitthvað væri
smart, held það orð tilheyri kynslóðum fyrir ofan, ég heyri
mömmu segja það. Ákveðin hikorð, eins og „þú veist“ heyrir
maður ekki hjá eldri kynslóðum.
Ég heyri ömmu og afa tala um raftæki sem apparat og svo
var afi vinar míns að ræða orðið ristavél við kunningja sinn og
var að spá hvort það væri tæki til að rista grasflatir en ég hugsa
að yngra fólk noti ristavél til jafns við brauðrist. En það er svo-
lítið skondið að tungumál yngra fólks breytist ef eldra fólk fer
að nota þessi sömu orð. Daginn sem einhver miðaldra notaði
orðið fössari var fössari dauður.“
Einar segir líka mun á ritmáli, það er að segja þegar sms og
skilaboð á spjalli á netinu eru send.
„Mömmu og pabba kynslóð nálgast ritmál eins og skeyta-
sendingar, hvert stafbil kosti aukalega. Maður hefur lent í því
að vera í útlöndum og sendir kannski að maður sé kominn á
leiðarenda eftir langt ferðalag, allt hafi gengið vel og hótelið sé
æði og maður fær „Ok“ til baka. Þau meina það ekkert illa en
yngri kynslóð myndi ekki leyfa sér það.“
„Mömmu og pabba kynslóð nálgast ritmál eins
og skeytasendingar, hvert stafbil kosti auka-
lega,“ segir Einar Lövdahl íslenskufræðingur.
Morgunblaðið/Eggert
Hlöðum, hendum og dettum í eitthvað