Morgunblaðið - 01.12.2018, Side 20

20 LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2018
Fullveldi Íslands
Með tilkomu heimastjórnar árið 1904 fengu Ís-
lendingar eftir langa baráttu loksins fram-
kvæmdavald til landsins. En þrátt fyrir það var
enn langur vegur til stefnu í sjálfstæðisbaráttu
Íslendinga. Landið var enn skilgreint sam-
kvæmt Stöðulögunum frá 1871 sem órjúfan-
legur hluti Danaveldis, þar sem konungur og
ríkisstjórn Danmerkur höfðu úrslitavald um
flesta þætti auk þess sem utanríkismál lands-
ins voru á hendi Dana.
Friðrik 8. Danakonungur þótti velviljaður
Íslendingum og í Íslandsheimsókn sinni árið
1907 skipaði hann Jens Christian Christensen,
þáverandi forsætisráðherra Dana og Hannes
Hafstein, ráðherra Íslands, ásamt öðrum
fulltrúum hinna ýmsu þingflokka í báðum ríkj-
um í hina svonefndu millilandanefnd, sem
fundaði vorið 1908 í Kaupmannahöfn.
Millilandanefndin skilaði af sér tillögum með
heitinu „uppkast að lögum um ríkisréttar-
samband Danmerkur og Íslands.“
En „uppkastið“, eins og það varð fljótlega
kallað, veitti enga varanlega lausn á sam-
bandsmálinu. Íslensku fulltrúarnir í millilanda-
nefndinni klofnuðu í afstöðu sinni til þess, þar
sem Skúli Thoroddsen, þingmaður
Norður-Ísfirðinga og fyrrverandi bæjarfógeti á
Ísafirði, lagðist eindregið gegn því og úr varð
hápólitískt deilumál. Þótti andstæðingum upp-
kastsins sem hinir íslensku fulltrúar í milli-
landanefndinni hefðu látið of mikið undan kröf-
um Dana. Þar kom meðal annars til að þó að
Ísland væri sagt frjálst og sjálfstætt ríki var
einnig tekið fram að það yrði eigi látið af hendi
Danmerkur. Þá var sú staðreynd að samning-
urinn var óuppsegjanlegur mönnum þyrnir í
augum. Gengið var til alþingiskosninga árið
1908 sem snerust að miklu leyti um uppkastið
og lauk þeim svo að andstæðingar þess fengu
mikinn meirihluta á þingi. Vék Hannes Haf-
stein, fyrsti íslenski ráðherrann, í kjölfarið úr
embætti í samræmi við þingræðisregluna.
Fánamálið ýtir við Dönum
Frekari tilraunir á næstu árum til þess að leysa
sambandsmálið fóru allar út um þúfur enda var
hægara sagt en gert að sætta öll sjónarmið.
Sjálfstæðisflokkurinn eldri, sem skipaður var
andstæðingum Hannesar Hafsteins og Heima-
stjórnarflokksins, gat ekki komið sér saman
um betri útfærslu á „uppkastinu“ og sjálfur
klauf Hannes Heimastjórnarflokkinn árið 1911
og myndaði Sambandsflokkinn í þeirri von um
að geta leyst málið. Þær tilraunir fóru hins veg-
ar allar út um þúfur.
En meðan sambandsmál ríkjanna tveggja
voru strand urðu tvö önnur mál að miklum
hitamálum. Annars vegar var það spurningin
um það hvort ráðherra Íslands ætti að bera
upp sín mál við konung á fundum ríkisráðs
Danmerkur, og hins vegar var það fánamálið.
Síðarnefnda málið komst í hámæli 15. júní
1913, þegar skipstjóri varðskipsins Islands
Falk gerði upptækan hvítbláan fána sem Einar
Pétursson hafði sett upp á kappróðrabáti sín-
um og róið með í Reykjavíkurhöfn. Vakti málið
mikla reiði á Íslandi og varð úr að Íslendingar
fengu sérstakan fána með breytingum á stjórn-
arskránni árið 1915, en tekið var fram að hann
væri eingöngu heimafáni, það er, að íslensk
skip máttu ekki nota hann til siglinga utan ís-
lenskrar landhelgi.
Í kjölfar alþingiskosninganna 1916 náði eng-
inn flokkur meirihluta á Alþingi, og varð úr að
myndað var árið 1917 fyrsta ráðuneyti Íslands,
undir forsæti Jóns Magnússonar úr Heima-
stjórnarflokknum, sem þá var stærstur á þingi.
Helsta hlutverk þeirrar ríkisstjórnar var að
greiða úr þeim margvíslegu vandamálum sem
fyrri heimsstyrjöldin hafði valdið hér á Íslandi,
en styrjaldarárin urðu Íslendingum mjög
þungbær, þó að þeir ættu engan hlut að henni.
Styrjöldin ýtti enn frekar undir kröfu Ís-
lendinga um að eignast sinn eigin fána, sem
nota mætti til siglinga milli ríkja, en í styrjöld-
inni voru brögð að því að íslensk skip, sem
sigldu undir dönsku flaggi væru stöðvuð af
breskum herskipum á leiðinni milli Íslands og
Danmerkur. Jón Magnússon forsætisráðherra
hreyfði því við fánamálinu á fundum sínum með
dönskum stjórnvöldum um vor og aftur haustið
1917, en var tekið fálega af bæði Kristjáni X.
Danakonungi og Carl Theodor Zahle, forsætis-
ráðherra Dana. Vildi konungur hins vegar að
skipuð yrði nefnd, sem myndi ræða sam-
bandsmálið þegar sumarið 1918, en bæði Jón
Ljósmyndasafn Íslands/Sigríður Zoëga
Sambandsnefndin í garði Alþingishússins um sumarið 1918. Frá vinstri: Magnús Jónsson ritari, Bjarni Jónsson frá Vogi, Christopher Hage, Frederik Jeppesen Borgbjerg, Jóhannes
Jóhannesson, J.C. Christensen, Einar Arnórsson, Erik Arup, Gísli Ísleifsson ritari, Þorsteinn M. Jónsson, Þorsteinn Þorsteinsson ritari og Svend Aage Funder ritari.
Grunnur hins sjálfstæða Íslands
Aðdragandi fullveldisstofnunarinnar var knappur og bar óvænt að þegar Íslendingar leituðu eftir leyfi til þess
að gera fánann sinn að almennum siglingafána vegna fyrri heimsstyrjaldar. Í staðinn samþykktu Danir að skipa
samninganefnd sumarið 1918 um sambandsmálið í heild sinni en það gekk á ýmsu áður en fullveldið var í höfn.
Stefán Gunnar Sveinsson sgs@mbl.is