Morgunblaðið - 01.12.2018, Blaðsíða 28

28 LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2018
Fullveldi Íslands
F
ullveldið hafði, og hefur enn, geysi-
mikla þýðingu,“ segir Guðni Th.
Jóhannesson, 6. forseti lýðveld-
isins, um þann merka áfanga sem
vannst í sjálfstæðisbaráttu Íslend-
inga hinn 1. desember 1918. Hann bendir
meðal annars á að ekki aðeins hafi Ísland
þar náð stöðu frjáls og fullvalda ríkis, heldur
hafi einnig falist í sjálfum sambandslögunum
fyrirheit um algera lausn undan erlendu
valdi, að Íslendingar gætu lýst yfir fullu
sjálfstæði þegar tímaskeiði sambandslag-
anna lyki. „Fullveldisyfirlýsingin 1918 var
stór áfangasigur og eitt síðasta skrefið á
leiðinni til fulls sjálfstæðis.“
Efasemdaraddir árið 1918
Guðni bætir við að fullveldið hafi ekki bara
snúist um stjórnskipulega stöðu Íslands sem
sérstaks ríkis. „Íslendingar þurftu að vilja
verða fullvalda, finna að þeir gætu staðið á
eigin fótum og til þess að svo mætti verða
þurfti traustar efnahagslegar stoðir. Það
verður að segjast eins og er að í aðdraganda
fullveldisheimtar voru þeir til, bæði hér
heima og úti í hinum stóra heimi, sem höfðu
efasemdir um að Ísland gæti staðið eitt og
sér í ólgusjó heimsins.“
Þær efasemdir höfðu ekki síst skapast
vegna styrjaldarinnar sem olli hér miklum
búsifjum. Guðni bendir þó á að þrengingar
stríðsáranna hafi einnig sýnt Íslendingum að
þeir þurftu ekki að reiða sig á sambandið
við Dani. „Styrjöldin skóp ýmsan vanda fyr-
ir okkur, hér varð vöruskortur, kolaskortur,
við seldum stóran hluta togaraflotans vegna
þrenginga. Það var ekki bjart framundan í
efnahagslegu tilliti árið 1918 en stríðið hafði
þó sýnt okkur um leið að við þurftum ekki á
nánu efnahagslegu sambandi við Dani að
halda.“
Annað sem kom Íslendingum til góða í lok
heimsstyrjaldarinnar var sá andi sjálfs-
ákvörðunarréttar þjóða sem sveif yfir vötn-
um. Guðni bendir á að fullveldisheimt Ís-
lendinga hafi ekki orðið í neinu tómarúmi
heldur hafi lok styrjaldarinnar leitt til þess
að fjöldi sjálfstæðra ríkja spratt upp, eink-
um í austurhluta Evrópu. „Við nutum þess-
ara vinda sem blésu um álfuna og það hefði
verið mjög undarleg niðurstaða ef Íslend-
ingar hefðu sagt við sjálfa sig: Reynum að
hverfa aftur til þess ástands sem var fyrir
1914.“
Lýðveldisstofnunin ristir dýpra
Guðni bendir hins vegar einnig á að full-
veldið hafi ekki endilega þótt sjálfgefið, jafn-
vel eftir að það var komið í höfn. „Og vissu-
lega var það svo á 4. áratug síðustu aldar,
með heimskreppu og öfgum, fasisma, nas-
isma og kommúnisma, að óttast mátti um
fullveldi Íslands. Laust fyrir seinna stríð
voru Íslendingar líka í kröggum, í mestu
vandræðum með að standa skil á afborg-
unum lána erlendis.“ Síðari heimsstyrjöldin
breytti hins vegar öllu, segir Guðni. „Okkur
hættir til að sjá söguna sem röð óumflýjan
legra viðburða, að sögunni hlyti að hafa und-
ið fram sem raun ber vitni, en í ljósi þess
óróa sem geisaði í álfunni á fjórða áratugn-
um er skiljanlegt að menn eins og Sveinn
Björnsson, sendiherra og síðar fyrsti forseti
lýðveldisins, hafi talið í aðdraganda stríðsins
að það gæti verið hollt fyrir Íslendinga að
halda til frambúðar í konungssambandið við
Dani.“ Rás viðburðanna breytti hins vegar
þeirri skoðun Sveins og fleiri, þannig að þeir
komust að þeirri niðurstöðu að full skil við
Dani væru sjálfsögð. „Um það var þó ekki
einhugur í hildarleiknum hvort bíða bæri
stríðsloka og alveg óhætt að velta yfir því
vöngum núna hvorir hafi haft betri málstað
að verja, svonefndir lögskilnaðarmenn eða
hraðskilnaðarmenn, en svo fór sem fór.“
Spurður hvers vegna stofnun lýðveldis
virðist vera fyrirferðarmeiri í þjóðarsálinni
en fullveldisstofnunin segir Guðni það í raun
skiljanlegt, því að með lýðveldinu hafi Ísland
losnað formlega undan erlendu valdi fyrir
fullt og allt. Fullveldisstofnunin virki því
frekar eins og áfangasigur í sjálfstæðis-
baráttunni. Auk konungssambands hafi Dan-
ir séð um utanríkismál í okkar umboði til
1940 og danskir ríkisborgarar hafi notið hér
fullra réttinda til jafns við Íslendinga. Þá liti
hin sögulega minning af viðburðunum sjálf-
um einnig viðhorf fólks. „Ef við berum sam-
an 17. júní 1944 á Þingvöllum, þar sem tug-
þúsundir komu saman, og viðburðinn fyrir
framan Stjórnarráðið 1. desember 1918, þá
er lýðveldisstofnunin miklu magnþrungnari
og merkari í minningunni. Einnig má hafa í
huga að fullveldisdagurinn 1918 var í skugga
spænsku veikinnar,“ segir Guðni.
Þá gæti einnig sú einfalda staðreynd að
annar dagurinn er að sumri til og þar af
leiðandi hentugri til hátíðarhalda haft sitt að
segja. „17. júní er fæðingardagur Jóns
Sigurðssonar, sem gnæfir yfir aðra í sjálf-
stæðissögu Íslendinga. Að því leytinu til er
líka vel til fundið að hampa þeim degi frekar
en öðrum,“ segir Guðni.
Sýndum hvað í okkur býr
Guðni segir aðspurður að fullveldið hafi
reynst Íslendingum mjög vel á þeim
hundrað árum sem liðin eru frá endurheimt
fullveldis. „Það má alveg fara í þá hugar-
leikfimi að ímynda sér Ísland án fullveldis
en niðurstaðan yrði alltaf sú að þá hefði
þjóðinni að minnsta kosti ekki vegnað betur,
því að fullveldið snerist að miklu leyti um
það að sýna sjálfum okkur og öðrum hvað í
okkur býr.“
Guðni segir að að vissu leyti megi líkja
þessu við að vaxa úr grasi og fara úr for-
eldrahúsum. „Þeim vegnar ekki öllum vel
sem vita af skjólinu heima og forðast þess
vegna að standa á eigin fótum.“
Guðni bendir einnig á að hugmyndin um
hvað felist í fullveldi hafi breyst á þessum
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Framtíðin er í okkar höndum
Fullveldistakan 1918 snerist að miklu leyti um það að sýna bæði Íslendingum og öðrum þann kraft sem býr í
íslensku þjóðinni, segir Guðni Th. Jóhannesson, forseti Íslands. Hann segist jafnframt vera bjartsýnn á framtíðina.
Stefán Gunnar Sveinsson sgs@mbl.is
Guðni Th. Jóhannesson, forseti Íslands, segir
að fullveldið hafi reynst Íslendingum vel.