Morgunblaðið - 19.02.2019, Síða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 19. FEBRÚAR 2019
Erindi Fólk á ýmis hversdagserindi, t.d. að ferðast
með tóman pappakassa við Reykjavíkurtjörn.
Eggert
Staða mannréttinda-
mála tekur á sig æ
dekkri mynd í Tyrk-
landi og er svo komið
að ríki heims geta ekki
lengur þagað þunnu
hljóði. Þetta á við um
Ísland, ekki síður en
um önnur ríki. Auk
þess á svo að heita að
við séum í bandalagi
við Tyrkland með veru
okkar í NATÓ.
Samviskufangar
í mótmælaföstu
Ríkjum heims ber skylda til að
gagnrýna mannréttindabrotin í
Tyrklandi og krefjast þess að gripið
verði til aðgerða þegar í stað til að
koma í veg fyrir að mótmælafasta,
sem breiðist nú ört út á meðal sam-
viskufanga í tyrkneskum fangelsum,
leiði til dauða mörg hundruð manns
sem svo aftur hefði keðjuverkandi af-
leiðingar með auknu ofbeldi og
mannréttindabrotum.
Í mars á síðastliðnu ári tók Par-
ísardómstóllinn (the Permanent
Peoples’ Tribunal) – sem starfað hef-
ur nær óslitið frá sjöunda áratug síð-
ustu aldar, að frumkvæði heimspek-
inganna Bertrands Russells og
Jean-Pauls Sartres – fyrir ásakanir
um ofbeldi og stórfelld mannrétt-
indabrot tyrkneskra stjórnvalda í
Kúrdahéruðum Tyrklands.
Afdráttarlaus niðurstaða
um stórfellda stríðsglæpi
Tveimur mánuðum síðar, í maí í
fyrra, þegar dómstóllinn hafði rann-
sakað það sem fram
kom við vitnaleiðslur og
gögn sem fram höfðu
verið reidd í París, lá
afdráttarlaus niður-
staða fyrir: Framdir
höfðu verið stórfelldir
stríðsglæpir, fjölda-
morð og mannréttinda-
brot af margvíslegu
tagi. Dómstóllinn hafði
fyrst og fremst til skoð-
unar tímabilið frá miðju
ári 2015 til ársloka
2017. Í niðurstöðu dóm-
stólsins er því einkum fjallað um
þessi ár en þó er einnig vikið að
hryðjuverkum tyrkneska hersins í
árásunum á Kúrdabyggðirnar í Afrin
í norðanverðu Sýrlandi í upphafi síð-
asta árs.
Öcalan líkt við Mandela
Árið 1999 var óskoraður leiðtogi
Kúrda í Tyrklandi og norðanverðu
Sýrlandi, Abdullah Öcalan, hnepptur
í fangelsi. Í þau tuttugu ár sem síðan
eru liðin hefur honum verið haldið
föngnum á Imrali-eyju í Marmara-
hafi. Stundum er dregin upp samlík-
ing með Öcalan og Mandela í Suður-
Afríku, sem einnig var haldið í ein-
angrunarvist á eyju, Robin-eyju í
hans tilviki, að því leyti að báðir
leiddu þeir vopnaða baráttu í rétt-
indastríði við stjórnvöld. Í hvorugu
tilvikinu viðurkenndu stjórnvöld
réttmæti baráttunnar og skilgreindu
því alla sem komu nærri henni sem
hryðjuverkamenn.
Brot á mannréttindum
Mannréttindadómstóll Evrópu í
Strassborg komst að þeirri niður-
stöðu í mars árið 2003 að Öcalan
hefði ekki fengið réttmæta máls-
meðferð fyrir dómi og rúmum tíu ár-
um síðar að einangrun á Imrali-eyju
stæðist ekki grundvallarreglur
mannréttinda en úr því hafi verið
bætt árið 2009 með því að fangelsa
þrjá menn aðra einnig á eyjunni.
Þótti þá formsatriðum fullnægt!
Á ferð minni til Tyrklands í síð-
ustu viku og þar með talið til Kúrda-
héraða í suðaustanverðu landinu, átti
ég viðræður við fjölda mannréttinda-
samtaka sem lýstu reiði og undrun
vegna deyfðar umheimsins, og þá
ekki síst mannréttindastofnana, á of-
beldinu sem Kúrdar eru beittir.
Forsenda friðar
Allir sem rætt var við voru á einu
máli um að rof á einangrunarvist
Abdullah Öclans væri forsenda þess
að viðræðurnar um varanlegan frið
gætu hafist að nýju, nokkuð sem allt
þetta fólk sem við ræddum við þráir.
Þær fréttir hafa þó varla farið fram
hjá neinum að það eitt að setja nafn
sitt við þessa kröfu, að friðarviðræð-
ur hefjist að nýju, er fangelsissök í
Tyrklandi.
Í aðdraganda ferðar minnar til
Tyrklands skrifaði ég Abdulhamit
Gül, dómsmálaráðherra landsins,
bréf fyrir hönd sjö manna sendi-
nefndar þar sem óskað var eftir
fundi með honum. Við bréfi mínu
barst ekkert svar.
Ekki fengið að hitta
lögfæðinga síðan 2011
Nú er svo komið að yfir þrjú
hundruð manns og fer fjölgandi í
tyrkneskum fangelsum og víða utan
Tyrklands einnig eru í mótmæla-
föstu til að krefjast þess að ein-
angrun Öcalans verði rofin. Hann
hefur ekki fengið að hitta lögfræð-
inga sína síðan 2011 og fjölskyldu
sína síðan 2015 að undaskildum
tveimur heimsóknum bróður síns í
þrjátíu mínútur árið 2016 og í fimm-
tán mínútur 12. janúar síðastliðinn.
Gegn samþykktum
Sameinuðu þjóðanna
Einangrun Öcalans stríðir gegn
samþykktum Sameinuðu þjóðanna
um einangrunarvist fanga frá árinu
2015, sem stundum eru kennd við
Nelson Mandela (Mandela rules).
Samkvæmt þeim er ekki heimilt að
halda manni í algerri einangrun
lengur en 22 klukkustundir á sólar-
hring í meira en fimmtán daga sam-
fleytt án nokkurra mannlegra sam-
skipta.
Niðurlæging þagnarinnar
Um þetta deilir enginn opinber-
lega. En þótt engan hafi ég heyrt
deila um mannréttindabrotin þá hef
ég heyrt þögn margra.
Það var sláandi að heyra talsmann
mannréttindasamtaka í Amed/
Diyarbakir lýsa stöðu mála eins og
hún blasti við honum: Ég þakka ykk-
ur fyrir að koma hingað til fundar við
okkur. Það veitir okkur styrk. Hitt
megið þið vita að við erum ekki
hjálparvana í þrengingum okkar, við
munum verja okkur. En þið þurfið
hins vegar að verja Evrópu og um-
heiminn fyrir niðurlægingu þagnar-
innar um okkar hlutskipti!
Ríkisstjórnin geri tvennt
Og nú leita ég til ríkisstjórnar Ís-
lands um að láta frá sér heyra. Ég
leyfi mér að fara fram á tvennt:
Tafarlaust verði haft samband við
Recep Tayyip Erdogan, forseta
Tyrklands, og þess krafist að ein-
angrun Öcalans verði þegar í stað af-
létt og friðarviðræður hafnar að
nýju. Tafarlaust verði haft samband
við framkvæmdastjóra Evrópuráðs-
ins, Thorbjörn Jagland, og óskað eft-
ir því að hann hafi þegar í stað sam-
band við Erdogan, forseta Tyrk-
lands, og krefjist þess að einangrun
Öcalans verði þegar aflétt og friðar-
viðræður hafnar að nýju.
Engar áhyggjur, nú þarf
beinar afdráttarlausar kröfur!
Nú er sá tími liðinn að umheimur-
inn þegi eða í besta falli lýsi yfir
áhyggjum. Nú þarf skýrar og af-
dráttarlausar kröfur.
Í aðdraganda Tyrklands-
heimsóknar minnar heimsótti ég
Strassborg og hópinn sem þar er í
mótmælasvelti til að leggja áherslu á
framangreindar kröfur. Og í Amed/
Diyarbakir kom ég að hvílu Leylu
Güven. Hún var þá á 98. degi í mót-
mælaföstu. Hún sagði: Ég lít ekki
svo á að ég sé að taka líf mitt. Þvert á
móti er þetta óður minn til lífsins, ég
vil lifa lífinu, en með mannlegri reisn.
Ég óska eftir opnu svari við opinni
ósk minni.
Eftir Ögmund
Jónasson »Nú er sá tími liðinn
að umheimurinn
þegi eða í besta falli
lýsi yfir áhyggjum.
Nú þarf skýrar og af-
dráttarlausar kröfur.
Ögmundur Jónasson
Höfundur er fyrrverandi dómsmála-
og mannréttindaráðherra.
Opið bréf til ríkisstjórnar Íslands
Ísland hefur tekið þátt í
Schengen-samstarfi Evrópu-
sambandsríkja frá árinu 2001 í
samræmi við samning sem und-
irritaður var árið 1996. Á þess-
um árum hefur samstarfið auk-
ist mjög með fjölgun
samstarfsríkja og auknu um-
fangi. Markmið samstarfsins er
þó óbreytt og einkum tvíþætt. Í
umræðu um þátttöku Íslands í
Schengen-samstarfinu er
gjarnan einblínt á þann þátt
samstarfsins sem lýtur að afnámi persónu-
bundins eftirlits á innri landamærum, enda
er hann augljós öllum þeim sem um landa-
mæri ríkjanna fara. Hinn þátturinn er lýtur
að samvinnu um löggæslu er hins vegar ekki
öllum eins kunnur. Þar er um að ræða sam-
ræmdar reglur um eftirlit á ytri landamær-
um Schengen-svæðisins og mikla samvinnu
lögregluliða ríkjanna með öryggi borgara
Schengen-ríkjanna að leiðarljósi.
Öryggi í frelsinu
Frjáls för manna yfir landamæri er mark-
mið í sjálfu sér. Það eru mikilsverð réttindi
að geta farið á milli ríkja án þess að þurfa að
sæta persónubundnu eftirliti meðan á ferð
stendur og áður en lagt er í hann. Íslend-
ingar, sem nú á dögum ferðast trúlega meira
milli landa en ríkisborgarar margra annarra
Evrópuríkja, finna glöggt muninn að þessu
leyti á ferðalögum innan Evrópu og utan.
Niðurfelling eftirlits á innri landamærum
Schengen kallar hins vegar á margvíslegar
öryggisráðstafanir. Lögreglusamvinna yfir
landamæri skiptir þar sköpum. Mikilvægur
hluti hennar felst í sameiginlegu upplýs-
ingakerfi (SIS) með tilheyrandi heimild lög-
gæsluyfirvalda til að miðla með skilvirkum
hætti upplýsingum milli samstarfsaðila.
Einnig er samvinna milli ríkjanna um rétt-
araðstoð í sakamálum, meðal annars með
það að leiðarljósi að einstaklingur verði ekki
saksóttur eða refsað tvívegis fyrir sama af-
brot á Schengen-svæðinu. Þá hafa sam-
starfsríkin skuldbundið sig til þess að fylgja
samræmdri stefnu við útgáfu vegabréfsárit-
ana. Það er ekki ólíklegt að án þessa sam-
starfs um vegabréfsáritanir og áritanafrelsi
væri ferðaþjónusta á Íslandi nokkuð minni
en raun er.
Margvíslegar ástæður
ferðalaga
Langflestir sem leggja land
undir fót gera það í lögmætum
tilgangi. Viðskiptaferðir,
skemmtiferðir og búferlaflutn-
ingar af ýmsum ástæðum,
meðal annars vegna ófriðar
heima fyrir eða bágs efnahags-
ástands. Ástæðulaust, að ekki
sé minnst á tilgangslaust, er að
amast við þessum ferðum okk-
ar mannfólksins. Það er hins
vegar hverju fullvalda ríki
mikilvægt að hafa einhverja yfirsýn yfir
þann straum erlendra borgara sem fara um
landamæri þess. Ekki eru allir í lögmætri
dvöl og ekkert ríki á Vesturlöndum er í
stakk búið til þess að taka á móti öllum þeim
sem þangað vilja flytja frá öðrum heims-
hlutum.
Að gefnu tilefni er rétt að taka fram að
þátttaka Íslands í Schengen-samstarfinu lýt-
ur ekki að heildarstefnu Evrópusambands-
ins í málefnum útlendinga eða hælisleitenda.
Ísland er ekki skuldbundið að neinu leyti í
þeim efnum. Hins vegar tekur Ísland þátt í
Dyflinnarsamstarfinu sem lýtur að afmörk-
uðum málum er varða útlendingamál, þ.á m.
brottvísanir og endurkomubann útlendinga í
ólögmætri dvöl. Það er vandséð hvernig Ís-
land hefði getað brugðist við fordæmalaus-
um straumi hælisleitenda undanfarin ár án
þessa samstarfs sem er hluti Schengen-
samstarfsins. Þess misskilnings gætir
stundum í umræðu um Schengen að afstýra
hefði mátt fjölgun hælisleitenda hér á landi
væri Ísland utan Schengen. Hælisleitendur
velja hins vegar ekki viðkomustaði sína eftir
ríkjabandalögum. Schengen-ríkin eru frá-
leitt einu áfangastaðir hælisleitenda eins og
Bretland er ágætt dæmi um.
Samvinna í stöðugri þróun
Málefni landamæra- og lögreglusamvinnu
teljast almennt þróun á Schengen-samstarf-
inu. Samvinna á vettvangi öryggismála telst
hins vegar ekki nema að hluta Schengen-
tengd, nánar tiltekið þegar samvinnan varð-
ar t.d. öryggi á ytri landamærum eða nýt-
ingu Schengen-upplýsingakerfisins svo
dæmi séu tekin. Framundan eru nokkur
mikilvæg verkefni á sviði landamæra- og
lögreglusamvinnu sem almenningur verður
var við. Fyrirhuguðu Entry/Exit-kerfi sem
samkomulag náðist um síðari hluta árs 2017
er til að mynda ætlað að auka gæði landa-
mæraeftirlits og auka sjálfvirkni við mæl-
ingu dvalar útlendinga á Schengen-svæðinu.
Á árinu 2017 ferðuðust 30 milljón ein-
staklingar til Schengen-svæðisins á grund-
velli heimildar um vegabréfsáritunarfrelsi.
Eftir því sem samningum um vegabréfsárit-
unarfrelsi fjölgar þá fjölgar þessum ferða-
mönnum. Það er vissulega jákvætt í stóra
samhenginu en má þó ekki vera á kostnað
öryggis Schengen-svæðisins. Á árinu 2022 er
fyrirhugað að taka í notkun ETIAS-kerfi
(European Travel Information and Author-
isation System) í líkingu við það kerfi sem
Bandaríkin nota við forskráningu ferða-
manna til landsins. ETIAS er ætlað að
greiða fyrir landamæraeftirliti og draga úr
líkum á því að ferðamaður sæti frávísun á
landamærum.
Ísland hefur aðkomu að mótun nýrra
Schengen-gerða með þátttöku íslenskra sér-
fræðinga, sendiherra og dómsmálaráðherra
í nefndum ráðherraráðs Evrópusambands-
ins. Í upphafi árs tók Rúmenía við for-
mennsku í ráðherraráðinu af Austurríki.
Formennskuríki hefur tækifæri til þess að
setja sitt mark á stefnumótum Schengen-
samstarfsins en ríkin hafa vissulega mis-
munandi áherslur þegar kemur að þróun
samstarfsins.
Í gær lagði ég fyrir Alþingi skýrslu mína
um Schengen-samstarfið. Í henni er fjallað
um þau verkefni sem rædd eru á reglulegum
fundum dómsmála- og innanríkisráðherra
Evrópusambandsins sem við dómsmála-
ráðherrar Schengen-samstarfsríkjanna
sækjum. Ég hvet áhugasama til þess nálgast
skýrsluna á vef Alþingis eða dómsmálaráðu-
neytis.
Schengen
Eftir Sigríði Á. Andersen »Ekki eru allir í lögmætri
dvöl og ekkert ríki á Vest-
urlöndum er í stakk búið til
þess að taka á móti öllum
þeim sem þangað vilja flytja
frá öðrum heimshlutum.
Sigríður Á. Andersen
Höfundur er dómsmálaráðherra.