Morgunblaðið - 20.04.2019, Blaðsíða 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. APRÍL 2019
5. herbergja einbýli ásamt bílskúr á mjög eftirsóttum stað
í Reykjanesbæ. Grunnskóli, framhaldsskóli og
íþróttamannvirki í göngufæri.
Stærð 192,5 m2
Verð kr. 49.800.000
Baugholt 15, 230 Reykjanesbæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
LÆKKAÐ
VERÐ
Nú á laugardegi fyrir páska væri ekki úr vegi að huga að fáeinumorðum sem tengjast kristni og kirkju.Ég nefndi á þessum stað fyrir nokkrum vikum að ef orð í ís-lensku byrjar á stafnum p megi vel reikna með að það sé tökuorð
sem hafi bæst við norræna orðaforðann einhvern tíma í sögu íslenskunnar.
Kristninni fylgdu einmitt mörg slík eins og þessi upptalning sýnir: páfi, páp-
íska, paradís, páskar, passía, patína, patríarki, píetismi, pílagrímur, postilla,
postuli, predika, prestur, prímsigna og prófastur. Öll eru orðin tengd
kristninni og öll hefjast þau á p.
Mörg fleiri tökuorð fylgdu hinni nýju menningu, t.d. altari, biskup, djákni,
grátur, kirkja og messa. Kristilegu tökuorðin eru mörg hver prýðisdæmi um
það hvernig fella má að málkerfinu aðfluttan orðaforða sem fylgir endurnýj-
un hugmyndaheims og við-
horfa. Í þessu sambandi má þó
ekki heldur gleyma því að þeg-
ar farið var að þýða og frum-
semja kirkjulega texta á ís-
lensku, sem við höfum heim-
ildir um allt frá 12. öld, var
meðal annars leitast við að lýsa
heimi kristninnar með orðaforða sem miðaldamenn þekktu úr eigin tungu.
Þá gátu norrænir orðhlutar og orð fengið nýja merkingu, t.d. himinn og and-
skoti.
Í tilefni páskanna sérstaklega má rifja upp að elstu rætur orðsins páskar
má finna löngu fyrir upprisuhátíð kristinna manna enda voru páskar
trúarhátíð meðal Gyðinga. Orðið er rakið til arameísku og hebresku (pesha,
pesah). Páska-orðið er jafnvel eldra en gyðingdómur sem þróuð trúarbrögð;
talið hefur verið að vorhátíðahöld sem báru nafn af sömu rót hafi þekkst hjá
hinum fornu Hebreum og Ísraelsmönnum.
Orðið prestur er rakið til gríska orðsins presbýteros (safnaðaröldungur).
Þegar kristnin barst norður á bóginn tóku germönsku málin við orðinu, líkast
til eftir viðkomu þess í latínu (presbyter), og viðtökumálin settu mark sitt á
orðið eftir atvikum. Þannig festi það rætur í skandinavísku málunum (prest,
präst, præst), færeysku og íslensku (prestur), ensku (priest) og þýsku
(Priester). Áfram má halda; lettneska, sem raunar er baltneskt tungumál,
fékk orðið úr þýsku og bætti við eigin endingu: priesteris.
Einn galdurinn í mannlegu máli er að orð geta rúmað fleiri en eina merk-
ingu. Hluti af málskilningi okkar er að ráða viðeigandi merkingu af samheng-
inu hverju sinni. Orðið mál í íslensku hefur t.d. ólíkar merkingar; tungumál,
bolli, mæling, ákæra, málefni o.fl. Orðið horn kemur líka víða við sögu: hljóð-
færi, dýrshorn, húshorn, hornspyrna, krósant og margt fleira. Enda þótt orð-
ið prestur jafnist ekki á við orðin mál og horn að þessu leyti þá má nefna að
prestur hefur vissulega bætt við sig fleiri merkingum í aldanna rás, í viðbót
við að tákna starfsmann í hinu kirkjulega embætti. Ein merkingin er vegvís-
ir; vegprestur er haft um skilti sem segir til vegar.
Páskar og prestar
Tungutak
Ari Páll Kristinsson
aripk@hi.is
Prestar Edward Cassidy kardínáli (t.h.) ásamt Karli Sigurbjörnssyni,
biskupi Íslands (t.v.) á Kristnihátíð á Þingvöllum 1. júlí 2000.
Sl. mánudagskvöld voru athyglisverðar umræð-ur í Kastljósi RÚV undir stjórn SigríðarHagalín Björnsdóttur, sem í tóku þátt ÁgústMár Garðarsson matreiðslumaður og Sigurður
Loft Thorlacius, umhverfisverkfræðingur hjá Eflu,
verkfræðistofu, um hugbúnað sem mælir svonefnd
kolefnisspor máltíða í mötuneyti verkfræðistofunnar.
Þegar annars vegar er horft til þeirra umræðna sem
þar fóru fram og hins vegar nýrrar hreyfingar sem
hefur náð til heimsbyggðarinnar allrar að frumkvæði
hinnar 16 ára gömlu Gretu Thunberg frá Svíþjóð,
verður það áleitin spurning, hvort næsta samfélags-
bylting snúizt um breyttan lífsstíl og verði óhjákvæmi-
leg vegna loftslagsbreytinga.
Greta Thunberg talaði fyrir nokkrum dögum frammi
fyrir fjölda pólitískra leiðtoga í Evrópu og spurði þá
hvernig á því stæði að þeir hefðu haldið þrjá toppfundi
um BREXIT en engan slíkan um loftslagsbreytingar
og áhrif þeirra á lífið á jörðinni.
Hugbúnaðurinn, sem gerir starfsfólki Eflu, verk-
fræðistofu, kleift að velja sér mat í ljósi þess kolefnis-
spors sem það val leiðir af sér, er ein af mörgum vís-
bendingum um að í vændum sé
breyttur lífsstíll sem byggist á minni
neyzlu en samtíminn hefur vanið sig
á.
Önnur vísbending hér í okkar litla
örríki er svonefnd Loftslagsstefna
Stjórnarráðsins, sem samþykkt var á ríkisstjórnar-
fundi á dögunum, sem snýst bæði um máltíðir og sam-
göngumáta, bæði ráðherra og annarra starfsmanna
Sjórnarráðsins. Ætla verður að innan tveggja ára hafi
rafbílar komið í stað þeirra svörtu límúsína sem ein-
kenna bílastæðin fyrir utan gamla stjórnarráðshúsið
við Lækjargötu, þegar ríkisstjórnin kemur saman til
fundar. Ætla verður að þessi loftslagsstefna breiðist út
til annarra þátta opinbera kerfisins.
Ef og þegar slíkar breytingar á lífsstíl breiðast út til
bæði fyrirtækja og heimila um heimsbyggðina alla,
mun hún hafa gífurleg áhrif á efnahagskerfi ríkja
heims og í raun og veru er ómögulegt að átta sig á því í
dag hver þau verða. En auðvitað mun stórminnkuð
„neyzla“ hafa áhrif á atvinnu- og viðskiptalíf. Í stað
þess að allt okkar samfélagskerfi í dag snýst um að fá
neytandann til að kaupa meira mun áherzlan í framtíð-
inni verða á að hann kaupi minna.
Samfara þessum breytingum, sem verða óhjákvæmi-
legar, eru aðrar breytingar líka fyrirsjáanlegar, sem
munu hafa áhrif á atvinnu- og viðskiptalíf, eins og við
þekkjum það nú. Þær breytingar snúast um áhrif vél-
menna og gervigreindar.
Prófessor við háskólann í Cambridge, Diane Coyle
að nafni, segir í grein á vefritinu Social Europe, að
samfélagssáttmáli eftirstríðsáranna, sem hafi orðið til
hjá þróuðum ríkjum, sé að brotna niður sem muni
valda öryggisleysi og óvissu. Það sé ómögulegt að sjá
fyrir hversu mikil áhrifin verði en þau verði afgerandi.
Auðvitað munu þeir láta í sér heyra, sem síðustu
áratugi hafa haldið því fram að spádómar um áhrif
loftslagsbreytinga séu falsspár og engin ástæða til að
veita þeim eftirtekt. En ólíklegt er að þær raddir finni
mikinn hljómgrunn í ljósi þess sem getur verið í húfi.
Hvað yrði t.d. um okkur hér ef loftslagsbreytingar
leiddu til þess að fiskurinn synti út úr íslenzkri fisk-
veiðilögsögu vegna áhrifa þeirra á lífið í hafinu og haf-
strauma?
Stjórnmálabarátta næstu ára mun að verulegu leyti
snúast um það, hvort stjórnvöld í hverju landi eigi að
vernda atvinnuhætti fyrri tíðar, eins og núverandi rík-
isstjórn virðist ætla að gera með því að leyfa áfram-
haldandi hvalveiðar. Þó er það svo að í atvinnugrein
eins og sjávarútvegi, sem hefur tekið ótrúlegum breyt-
ingum á skömmum tíma, eins og að
var vikið hér á þessum vettvangi fyrir
nokkrum mánuðum, verður ungt fólk,
sem komið er til sögunnar í sölu á fiski
til útlanda, rækilega vart við að hval-
veiðar Íslendinga hafa neikvæð áhrif á
fólk, sem ella mundi kaupa íslenzkan fisk.
Þeir stjórnmálaflokkar og stjórnmálamenn sem
svara ekki kalli nýrra tíma munu verða gleymskunni
að bráð, eins og alltaf hefur orðið.
Greta Thunberg er tákn þeirra nýju tíma. Boð-
skapur hennar er einfaldur: Við unga fólkið erum
framtíðin og við vitum að sú framtíð verður ömurleg, ef
þið fullorðna fólkið fáið að ráða öllu lengur. Þið hafið
sýnt í verki að þið gerið ekki neitt. Það verður ekki
ykkar vandamál heldur okkar.
Hér hefur verið fjallað um þær meginlínur í þjóð-
málabaráttu næstu ára og áratuga, sem byrjað er að
sjá móta fyrir í okkar samtíma.
Ein skýringin á því, að svo lítið fer fyrir ungu fólki í
starfi stjórnmálaflokkanna hér (fyrir utan kannski Pír-
ata) er sú, að unga Ísland finnur ekki í starfi og stefnu
þessara flokka samhljóm með sínum skoðunum, áhuga-
málum, áhyggjum og viðhorfum gagnvart framtíðinni.
Á umbrotatímum er stundum erfitt að sjá hvert
stefnir. Sumir fjölmiðlar eru uppteknir af því, að svo-
kallaður „þjóðernispópúlismi“ sé hin mikla hætta sem
steðji að mannfólkinu. Það er mikil grunnhyggni að
halda að svo sé. „Pópúlismi“ er, eins og Fukuyama
segir, merkimiði sem elítan setur á hugmyndir sem
henni eru ekki þóknanlegar. Föðurlandsást og virðing
fyrir menningarlegri arfleifð og sögu þjóðar er ekki
„þjóðrembingur“.
Ef við viljum skynja og skilja framtíðina, skulum við
horfa til og hlusta á unga fólkið.
Verður breyting
á lífsstíl næsta bylting?
Horfum til og hlust-
um á unga fólkið
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Um þessar mundir er Tómas Pi-ketty helsti spámaður jafn-
aðarmanna. Boðskapur hans í bók-
inni Fjármagni á 21. öld vakti mikla
athygli árið 2014: Þar eð arður af
fjármagni vex oftast hraðar en at-
vinnulífið í heild, verða hinir ríku sí-
fellt ríkari og öðlast óeðlileg ítök.
Óheftur kapítalismi leiðir til ójafnari
dreifingar tekna og eigna en góðu
hófi gegnir. Vitnar Piketty í ræki-
legar rannsóknir á tekju- og eigna-
þróun víða á Vesturlöndum. Hann
vill bregðast við með alþjóðlegum
ofursköttum, 80% hátekjuskatti og
5% auðlegðarskatti.
Piketty virðist hafa miklu meiri
áhyggjur af auðlegð en fátækt, þótt
flest teljum við fátækt böl og velmeg-
un blessun. Og einn galli á kenningu
Pikettys blasir þegar við. Hann und-
anskilur það fjármagn, sem ef til vill
er mikilvægast, en það er mann-
auður (human capital). Það felst í
þekkingu manna, kunnáttu, þjálfun
og leikni. Þótt menn eigi misjafnlega
mikið af mannauði, dreifist hann ef-
laust jafnar um atvinnulífið en annað
fjármagn.
Enn fremur verður að minna á, að
nú á dögum er verulegt fjármagn í
höndum lífeyrissjóða frekar en
einkaaðila. Eignir lífeyrissjóða námu
árið 2017 til dæmis 183% af lands-
framleiðslu í Hollandi og 152% á Ís-
landi.
Þegar Piketty fullyrðir, að óheftur
kapítalismi leiði til ójafnrar tekju-
dreifingar, horfir hann líka fram hjá
þeim ríkisafskiptum, sem auka bein-
línis á hana. Eitt dæmi er tollar og
framleiðslukvótar, sem gagnast fá-
mennum hópum, en bitna á neyt-
endum. Þá má nefna ýmsar opinber-
ar takmarkanir á framboði vinnuafls,
sem gera til dæmis læknum, endur-
skoðendum, hárgreiðslumeisturum
og pípulagningamönnum kleift að
hirða einokunarhagnað. Þriðja dæm-
ið er skráning einkaleyfa og vernd
höfundarréttar: Auður Bills Gates
myndaðist ekki síst vegna einka-
leyfa, og Agatha Christie og J.K.
Rowling urðu ríkar af höfundarrétti.
Minna má og á niðurgreidda þjón-
ustu við efnað fólk, sem umfram aðra
sækir tónleika og sendir börn sín í
háskóla. Tekjudreifingin verður líka
ójafnari við það, er eigendur og
stjórnendur fjármálafyrirtækja fá að
hirða gróðann, þegar vel gengur, en
senda skattgreiðendum reikninginn,
þá er illa fer, eins og sást erlendis í
síðustu fjármálakreppu.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Piketty: Er velmeg-
un af hinu illa?