Morgunblaðið - 23.07.2019, Page 18

18 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. JÚLÍ 2019
HAGI ehf Stórhöfða 37 • 110 Reykjavík • S. 414-3700 • hagi@hagi.is • Hagi ehf HILTI
Hágæða
vinnuföt
í miklu úrvali
Sérmerkjum fyrir fyrirtæki
Verkfæri og festingar
Mikið úrval af öryggisvörum
Nú fástS s vinnuföt í
Fyrir um það bil tutt-
ugu árum sagði góður
vinur minn mér á
gönguferð að innan
hundrað ára yrði ís-
lenskan liðin undir lok
sem móðurmál Íslend-
inga. Þessi sláandi stað-
hæfing kallaði að sjálf-
sögðu á umræður um
forsendur hennar og
þróun málsins. Nú er
þessi vinur minn horfinn á braut. Eftir
stendur í dag stöðug hnignun íslensk-
unnar sem eykst með hverju ári.
Það sem vinur minn átti við var að
enskan yrði búin að taka yfir innan
hundrað ára, að meirihluti landsmanna
talaði þá ensku að meira og minna
leyti. Ef við hlustum á yngri kynslóð-
irnar og fylgjumst með orðaskiptum á
samskiptamiðlum nútímans er það
kannski ekki fjarri lagi. Enskan er al-
þjóðamál. Hún er alþjóðamálið. Og hún
sækir stöðugt á. Um allan heim. Hér á
Íslandi eru tölvunotkun (netið og sam-
skiptamiðlarnir) og vaxandi ferðaþjón-
usta síðustu ár meðal gildra ástæðna
þessarar þróunar.
En gleymum heldur ekki þeirri
staðreynd að mörgu ungu fólki finnst
íslenskan gamaldags, jafnvel úrelt, af
því hún má sín svo lítils í samanburði
við enskuna sem leið inn í heim nú-
tímans. Í miðri alþjóðavæðingunni
hjálpar enskan að sjálfsögðu miklu
meir en íslenskan nokkurn tíma til
þess að skilja og gera sig skiljanlegan
í heiminum.
Framrás enskunnar birtist ekki að-
eins í því að einstaka orð og frasar
festa sig í sessi og fer fjölgandi, heldur
á vaxandi fjöldi barna og unglinga
betra með að tjá sig á ensku eða
enskuskotinni íslensku. Þau hugsa
meir og meir á ensku. Tölvur, snjall-
tölvur og snjallsímar, öll öppin, allt er
þetta byggt á enskunni. Og smám
saman verðum við ónæm fyrir þessari
þróun, við hættum að kippa okkur við
enskuna í málinu, jafnvel hálfar og
heilar setningar á ensku. Íslendingar
eru til að mynda upp til hópa hættir að
bölva á íslensku. Það þykir hallær-
islegt í dag að segja helvítis andskot-
ans, en meira viðeigandi að segja sjitt
og fokk. Það þykir líka forneskja að
segja guð minn góður og við segjum
frekar ómægad, jafnvel
djísösskræst.
Ég man vel eftir þeg-
ar okkar ágæti forseti,
Vigdís Finnbogadóttir,
sagði eitt sinn op-
inberlega: „Hæ og bæ
eru ekki íslenska.“ Guð
minn almáttugur hvað
þessi orð eru fjarri veru-
leika dagsins í dag.
Enskan hefur yfirtekið
ávörp okkar og kveðjur.
Við segjum flest hæ og
bæ hvað sem hver segir.
Og orðatiltækin ókei-bæ eða bæbæ
eru algengasta kveðjan í dag. Og
margt fólk segir lovvjú eða ælovvjú,
þegar það vill vera vinalegt. Og þegar
við hlustum á fjölmiðla dagsins, hvort
sem við slysumst til að heyra auglýs-
ingar dagsins (um daginn endaði ein
hamborgaraauglýsing á þessum orð-
um: lovvol-sörvol) eða heyrum í fólki í
viðtölum, hvort sem það er tengt
íþróttum, listum, viðskiptum eða
hverju sem er, þá heyrum við strax að
málið okkar er á stöðugu undanhaldi –
fyrir enskunni.
Ég veit það er til lítils að telja upp
orð og frasa. Það væri hægt að leggja
margar blaðsíður undir það. Og þó
málfræðin eins og maður lærði hana
hér áður fyrr sé meira og minna að
fjúka út í veður og vind, þá er það
kannski ekki meginmálið í stóra sam-
henginu. Kjarni málsins er að við yf-
irgefum íslenska setningaskipan, við
hættum að beygja orð og stigbeygja
og tjáum okkur æ meir samkvæmt
enskri málvitund. Og spurningin er
þessi: Er eitthvað við þessu að gera?
Er þetta kannski það sem átt er við
þegar talað er um þróun málsins?
Rétt og rangt / gott og vont
Hvað er rétt og hvað er rangt í
þessu samhengi? Er til gott mál og
vont mál? Vandað og óvandað? Eru
þær breytingar sem nú eiga sér stað á
íslenskunni eðlileg þróun eða er málið
að úrkynjast? Skiptir engu máli
hvernig við tölum? Er það kannski
eðlilegur gangur í alþjóðlegri þróun
að tungumál jafn lítils málsvæðis og
okkar deyi út? Er þetta spurning um
annaðhvort eða? Íslensku eða ensku?
Eða mögulega hvort tveggja? Hvað
viljum við í raun?
Þessar spurningar leita óneitanlega
á hugann núna þegar því viðhorfi vex
stöðugt fiskur um hrygg að allt sé
leyfilegt hvað málið varðar, að hver og
einn ráði því sjálfur hvort og hvernig
hann talar íslensku. Hér er um að
ræða frelsi einstaklingsins til að tjá
sig eins og honum sýnist. Og við eig-
um ekki að hindra frjálsa tjáningu.
Sem er alveg sjálfsagt að taka undir.
En hvað svo? Eru þá engin mörk?
Dæmið hefir nefnilega alveg snúist
við. Nú ríkir æ meir sú skoðun að
ábendingar og tilsögn hvað varðar
gott mál eða vandað mál eigi ekki rétt
á sér. Það er bara yfirgangur og
frekja og fólk sem það reynir er kallað
málfarslöggur og jafnvel málfarsfas-
istar og sætir ávirðingum. Þetta hefur
gengið svo langt að fólk sem vill veg
og vanda íslenskunnar heldur nú að
sér höndum og er tregt til að tala um
það sem betur mætti fara. Meira að
segja ágætur prófessor í íslensku við
Háskóla Íslands sér ástæðu til að
segja opinberlega: „Mér langar er líka
íslenska.“
Ástandið í heiminum í dag er með
þeim hætti, að maðurinn er að leggja
jörðina í rúst með framferði sínu, með
græðgi sinni, hroka og fávísi. Ham-
farahlýnun af mannavöldum er stað-
reynd. Tegundir dýra og jurta deyja
út hraðar og hraðar, sjórinn súrnar og
vistkerfinu hrakar illilega. Og ekki
bara það – vaxandi einsleitni í nátt-
úrunni nær líka til mannsins og menn-
ingar hans. Nýlega kom fram í frétt-
um að frumbyggjatungumál eigi flest
undir högg að sækja um allan heim og
eigi á hættu að deyja út. Talið er að
um sjö þúsund tungumál séu töluð í
heiminum, tæplega 2.700 eru í mikilli
hættu á að hverfa með þessari eða
næstu kynslóð. Milli 50 og 90% tungu-
mála verða horfin um næstu aldamót.
(RÚV þ. 4.5. sl.)
Ef ekkert er að gert er myndin sem
blasir við hrollvekjandi: Engilsax-
neskur heimur með enska tungu sem
aðaltungumál jarðarbúa, einsleit og yf-
irborðskennd hugsun og botnlaus
markaðsvæðing á öllum sviðum tilver-
unnar. Dauðateygjur kapítalismans
dragast stöðugt á langinn með gífur-
legum harmkvælum fyrir mannlífið og
náttúruna, fyrir vistkerfið í heild sinni.
Er ég kannski kominn út fyrir efnið
hér? Já og nei. Viljum við hreint loft,
hreint vatn, hreina jörð? Viljum við
fjölbreytni í náttúrunni og mannlíf-
inu? Viljum við hafa ólíka siði og
menningu með mörgum þjóðum? Vilj-
um við læra, vaxa og þroskast, öðlast
frekari skilning á tilvist mannsins og
tilurð heimsins – eðli lífsins? Við
gleymum alltaf og ævinlega andlega
þættinum, þegar við tölum um jörðina
og náttúruna. Við tölum um efni og
orku, en ekki þá staðreynd að jörðin
er andleg vera.
Eins og við högum okkur í dag er
framtíðarsýn Gyrðis Elíassonar ekki
fjarri lagi:
Hreinsun
Einhverntíma kemur
að því að plánetan fær nóg,
tekur á sig snöggan rykk
á ofurhröðum snúningi sínum
og þeytir öllum þessum 7 milljörðum
ásamt því sem tilheyrir út í myrkan
geiminn, svona rétt einsog þegar
dýr hristir af sér óværu. Svo
byrjar hún í rólegheitum
upp á nýtt að safna
lífi.
Ekki annaðhvort eða
heldur bæði og
Prófessorinn sem ég vitnaði í áðan
sagði setninguna Mér langar er líka
íslenska í þessu samhengi: „Það má
ekki vera þannig að einhverjum hóp-
um eða einstaklingum í samfélaginu
finnist íslenskan ekki gera ráð fyrir
sér, og það má ekki heldur vera þann-
ig að einhverjum finnist gert lítið úr
því máli og þeirri málnotkun sem þau
eru alin upp við eða hafa vanist. Ís-
lenskan er nefnilega alls konar. Ís-
lenska með hreim er líka íslenska.
App er líka íslenska. Mér langar er
líka íslenska. Hán er líka íslenska.
Vissulega ekki nákvæmlega sú ís-
lenska sem ég ólst upp við í norð-
lenskri sveit fyrir 50-60 árum, en það
gefur mér engan rétt til að fordæma
íslensku annarra eða líta niður á
hana.“ (Eiríkur Rögnvaldsson í grein
sinni Íslenskan á aldarafmæli full-
veldis, birt á Hugrás, Vefriti hugvís-
indadeildar Háskóla Íslands)
Að sjálfsögðu breytist tungumálið.
Það er lifandi og þróast. En að sama
skapi eru allar breytingar ekki endi-
lega af hinu góða. Og við þurfum að
gera greinarmun á því sem skiptir
meira máli og því sem skiptir minna
máli. Að forgangsraða. Enskuskotin
íslenska er úrkynjun móðurmálsins.
Hvað er að því að unga kynslóðin
kunni almennilega tvö tungumál,
ensku og íslensku? Í dag virðist stað-
an vera þannig að hún kunni hvorugt
almennilega. Ætli þar liggi ekki
hundur grafinn?
Í Fréttablaðinu þ. 1. júní sl. var því
haldið fram að íslenskunni stafi „ógn
af þóttafullum ruddum sem, útbelgd-
ir af þjóðrembingi og þjakaðir af
minnimáttarkennd, nota íslenska
tungu til að berja sér á brjóst, upp-
hefja sjálfa sig með því að gera lítið
úr öðrum og kæfa í leiðinni löngun og
ákafa annarra til að tileinka sér hana,
nota hana og leika sér að henni.“ (Sif
Sigmarsdóttir)
Við könnumst sjálfsagt flest við
þessa lýsingu og vitum vel hvað sumt
fólk gerir málinu mikið ógagn með
þvílíkum hætti. Því það getur skipt
jafn miklu máli hvernig við segjum
hlutina og hvað við segjum. En þetta
er ekki úrslitaatriði hvað varðar þró-
un tungumálsins og það að beina at-
hyglinni svona eindregið að þessu at-
riði hjálpar ekki í stóra samhenginu
og er beinlínis hættulegt. Enskan
hefur tekið sér tryggilega bólfestu í
samfélagi okkar og verður hér til
frambúðar. Staðreynd sem við verð-
um að taka mið af. Málið snýst ekki
um annaðhvort ensku eða íslensku.
Málið snýst um bæði ensku og ís-
lensku. Viðurkennum stöðuna eins og
hún er og bætum kennslu þessara
tveggja tungumála á öllum sviðum og
stigum. Viðurkennum tvítyngi og
miðum menntastefnu okkar við það.
Það kallar að sjálfsögðu á nýja hugs-
un og kennsluhætti, allt frá leikskóla
og upp úr. Og þetta mál, móðurmálið
okkar, heyrir undir okkur öll, allt frá
okkur sem einstaklingum til fé-
lagasamtaka og stjórnvalda.
Eða – hvað finnst þér?
Bæbæ íslenska
Eftir Sigurð
Skúlason »Enskuskotin ís-
lenska er úrkynjun
móðurmálsins. Hvað er
að því að unga kynslóðin
kunni almennilega tvö
tungumál, ensku og
íslensku? Í dag virðist
staðan vera þannig að
hún kunni hvorugt
almennilega. Sigurður Skúlason
Höfundur er listamaður.
Seinni hluti for-
ystugreinar Morg-
unblaðsins 17. júlí sl.
hefur yfirskriftina
„Minni sóðaskapur“.
Þar segir ritstjóri að
samkvæmt fréttum
hafi umgengni er-
lendra ferðamanna hér
á landi batnað. „Ekki
veitti af,“ segir hann.
„Frásagnir í fyrra af
sóðaskap af því tagi sem telja hefði
mátt óhugsandi voru tíðar en minna
mun um slíkt í ár.“ Og svo kemur rit-
stjóri Morgunblaðsins með sína
skýringu á því að umgengnin skuli
hafa batnað. Hún er svohljóðandi:
„Að einhverju leyti kann þessi
þróun að stafa af fækkun ferða-
manna og einnig af annarri samsetn-
ingu þeirra. Á það hefur löngum ver-
ið bent að æskilegra sé að fá hingað
færri og að jafnaði betri ferðamenn
en fleiri og að jafnaði verri. Ekki er
ólíklegt að þróun ferðamanna á milli
ára hafi verið í þeim anda eftir því
sem landið höfðar tiltölulega meira
til betur borgandi ferðamanna.“
Þá vitum við það. Betri umgengni
stafar af því að nú höfðar landið
meira til „betur borgandi ferða-
manna“. Það er auðvitað óhugsandi
að ríkir ferðamenn gangi illa um
landið, slíkt gerir bara láglaunafólk!
Ekki getur ritstjóri
Morgunblaðsins þess úr
hvaða vísindalegu
rannsóknum hann hafi
þessa speki, en sjaldan
hefur fyrirlitning öfga-
hægrimanna á efnalitlu
fólki komið fram á
grímulausari hátt en í
þessum orðum. Þetta er
þess háttar yfirstéttar-
hroki sem algengur var
á 19. öld og fyrri hluta
20. aldar, en undarlegt
er að sjá slíkt á prenti í íslensku blaði
árið 2019. Það er hins vegar dálítið
kaldhæðnislegt að fyrri hluti for-
ystugreinar sama dags (sem fjallar
um allt annað mál) hefur yfir-
skriftina „Sýna sitt rétta eðli“. Í for-
ystugrein Morgunblaðsins 17. júlí
2019 sýna þeir sem þykjast aðhyllast
kjörorðið „Stétt með stétt“ sitt rétta
eðli – og sitt raunverulega viðhorf
gagnvart þeim sem ekki skipa stétt
auðmanna.
„Betri“ ferðamenn
Eftir Unu Margréti
Jónsdóttur
Una Margrét Jónsdóttir
» Það er auðvitað
óhugsandi að ríkir
ferðamenn gangi illa um
landið, slíkt gerir bara
láglaunafólk!
Höfundur er dagskrárgerðarmaður.
umeh@simnet.is