Neyslukönnun - 01.07.1993, Page 9

1.Inngangur
1. Introduction
1.1 Aðdragandi
I gildandi lögum um vísitölu framfærslukostnaðar og skipan
Kauplagsnefndarnr. 5,22. mars 1984, segirað Kauplagsnefnd
skuli eigi sjaldnar en á fimm ára fresti láta fara fram athugun
á þ ví hvort ástæða sé til að endurskoða grundvöll vísitölunnar.
Telji allir nefndarmenn að lokinni athugun að endurskoðunar
sé þörf getur nefndin ákveðið að fram fari neyslukönnun til
endurnýjunar á grundvelli vísitölunnar. Að fengnum
niðurstöðum er nefndinni - sé hún sammála - heimilt að
ákveða framfærsluvísitölunni nýjan grunn án þess að koma
þurfi til lagasetningar.
Á grundvelli neyslukönnunar, sem fór fram frá miðju ári
1985 til miðs árs 1986, var gerður nýr grundvöllur fyrir
vísitölu framfærslukostnaðar. Var vísitalan reiknuð eftir
honum í fyrsta skipti í maí 1988. Síðari hluta árs 1989 ákvað
Kauplagsnefnd að ný neyslukönnun skyldi fara fram árið
1990 en þá voru liðin fimm ár frá þeirri síðustu. Könnunin
hófst í ársbyrjun 1990 og stóð til lokaþess árs. Nýr grundvöllur
vísitölu framfærslukostnaðar, byggður á þeirri könnun, var
tekinn í notkun í nóvember 1992.
1.2 Fyrri kannanir
Fyrsta neyslukönnunin, sem Hagstofan gerði, var ákveðin
meðlögumnr. 10,4.apríl 1939. Hagstofanbyrjaði hinsvegar
þegar árið 1915, á öðru starfsári sínu, að safna skýrslum um
verð á algengum matvörum og nokkrum öðrum nauðsynja-
vörum, alls 61 vörutegund. Varupplýsingum safnað íbyrjun
hvers ársfjórðungs í verslunum í Reykjavík. Verðbreytingar
þessa vörusafns voru fyrstu árin reiknaðar með einföldu
meðaltali og án þess að þær væru vegnar eftir samsetningu
útgjalda. Árið 1922 gerði Hagstofan hins vegar áætlun um
útgjöld tiltekinnar fjölskyldugerðar með tilteknar tekjur. Var
þar með fenginn grundvöllur til útreiknings neysluverðs-
vísitölu sem síðar var nefnd vísitala framfærslukostnaðar.
Vísitala samkvæmt þessum grunni var reiknuð aftur til ársins
1914 á grundvelli þeirra verðupplýsinga, sem Hagstofan
hafði áður safnað, og síðan reglulega í októbermánuði ár
hvert allt til ársins 1939.
Árið 1939 var ákveðið að reikna vísitölu framfærslu-
kostnaðar mánaðarlega og var þá ennfremur ákveðið, til þess
að grundvöllur vísitölunnar yrði ekki vefengdur, að gerð yrði
sérstök rannsókn á útgjöldum heimila. Könnunin fór fram á
tímabilinu frá júlí 1939 til júní 1940 og tóku um 40 heimili í
Reykjavík þátt í henni. Næst gerði Hagstofan neyslukönnun
á árunum 1953 og 1954 og tóku 80 heimili í Reykjavík þátt
í henni. Þriðj a ney slukönnunin fór fram á árunum 1964-1965
og tóku þátt í þeirri könnun 100 heimili í Reykjavík. Fjórða
neyslukönnun Hagstofunnar hófst síðan á vormánuðum 1979
og lauk snemma sumars 1980. 176 heimili á höfuðborgar-
svæðinu tóku þátt í þeirri könnun. Auk þess var til hliðsjónar
aflað upplýsinga frá 75 heimilum á fimm stöðum úti á landi,
á Isafirði, Akureyri, Neskaupstað, í Vestmannaeyjum og á
Hvolsvelli. Aðaltilgangur með neyslurannsókn á lands-
byggðinni var að afla upplýsinga um hvort neyslusamsetning
þar væri frábrugðin því sem var á höfuðborgarsvæðinu. Við
endanlega úrvinnslu var þó eingöngu miðað við heimilin á
höfuðborgarsvæðinu.
Neyslukönnun sú, sem gerð var árin 1985/1986, var mjög
frábrugðin fyrri könnunum. Einstaklingar voru valdir af
handahófi úr þjóðskrá án tillits til búsetu. Einingin í könn-
uninni var heimili þeirra einstaklinga sem voru valdir.
Þátttakendur urðu allir heimilismenn á þeim heimilum. AIls
tóku 376 heimili þátt í könnuninni. Þetta var í fyrsta sinn sem
heimili í neyslukönnun voru valin af landinu öllu. Þá var
einnig horfið frá öllum takmörkunum varðandi heimilisgerð
og atvinnu fjölskylduföður. Áður höfðu neyslukannanir
Hagstofunnar alltaf einskorðast við hjón, ýmist með eða án
barna; auk þess var það skilyrði sett að fjölskyldufaðir væri
jafnframt launþegi.
Árið 1990 gerði Hagstofan sjöttu neyslukönnun sína. Sú
könnun fór fram fr á ársbyrj un til ársloka árið 1990. Hér á eftir
verður gerð grein fyrir neyslukönnuninni 1990, framkvæmd
hennar og niðurstöðum, og einnig reynt, eftir því sem við
verður komið, að bera niðurstöður hennar saman við niður-
stöður könnunarinnar 1985/1986.
1 töflu 1 er yfirlit yfir helstu einkenni neyslukannana
Hagstofunnar frá 1939. Nánari lýsingu á neyslukönnunum
Hagstofunnar fram til könnunarinnar 1985/1986 erað finna
í grein Vilhjálms Olafssonar, Neyslurannsóknir sem
grundvöllur að útreikningi á vísitölu framfœrslukostnaðar,
sem birtist í Klemensarbók, bls. 311-327, útg. í Reykjavík
1985.
1.3 Tilgangur neyslukannana
Megintilgangur neyslukannana er að finna grundvöll fyrir
útreikning vísitölu framfærslukostnaðar, þ.e. að meta vægi
hinna ýmsu vöru- og þjónustuflokka í vísitölunni. Hinn
svonefndi vísitölugrunnur er í raun safn hvers kyns
heimilisútgjalda. Utgjaldasafnið tekur ekki aðeins til daglegra
innkaupa á matvörum, hreinlætisvörum, fatnaði o.þ.h. heldur
eru einnig talin með útgjöld vegna rafmagns, hita, síma,
reksturs á eigin bíl, ferðalaga, tómstundaiðkana og fleira. I
útgjaldasafninu eru því flest þau útgjöld sem snerta rekstur á
heimili og daglegt lff fólks. Neyslukönnun er ætlað að leiða
íljós hvemikilþessi útgjölderuoghvernigþau skiptast. Ekki
er á neinn hátt reynt að meta hvort viðkomandi útgjöld teljast
nauðsynleg framfærsla eða ekki. Þar sem þjóðfélagið er
sífellt að breytast, breytist neyslumynstur almennings. Því er
nauðsynlegt að endurskoða útgjaldasafn vísitölugrunnsins
reglulega. Þær upplýsingar, sem safnað er í ney slukönnunum,
eru mikilvægar heimildir um breytingar á neysluvenjum
landsmanna. Loks má beita könnunum af þessu tagi til þess
að athugaheimilisútgjöld og samsetningu þeirra með tilliti til
ýmissa félagslegra og efnahagslegra þátta, svo sem búsetu,
heimilisgerðar, starfsstéttar og tekna.