Morgunblaðið - Sunnudagur - 06.10.2019, Blaðsíða 4

HEIMURINN
4 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6.10. 2019
Alsælan
varði stutt
Renia Spiegel var 15 ára hinn31. janúar 1939 þegar húnhóf að skrifa um líf sitt.
Hún var gyðingur og bjó hjá ömmu
sinni í Przemysl í Póllandi. Renia
saknaði móður sinnar sem bjó í
Varsjá ásamt yngri systur Reniu,
Ariönu, saknaði föður síns og mest
af öllu saknaði hún gamla heimilis
fjölskyldunnar við ána Dnjestr.
Móðir þeirra systra hafði flust til
Varsjár ásamt Ariönu þar sem Ar-
iana ætlaði sér að verða kvik-
myndastjarna.
„Ég vil vin. Einhvern sem ég get
spjallað við um hversdagslegar
áhyggjur mínar og gleðistundir.
Einhvern sem getur fundið það
sem ég finn, trúað því sem ég segi
og aldrei sagt frá leyndarmálum
mínum. Engin manneskja gæti
nokkurn tímann orðið slíkur vinur,“
sagði Renia í fyrstu dagbókar-
skrifum sínum.
Þetta sama ár braust út stríð í
Evrópu. Nasistar og Sovétmenn
skiptu upp Póllandi og lenti móðir
Reniu undir yfirráðum nasista í
Varsjá en Renia og systir hennar,
sem var í heimsókn í Przemysl,
sátu fastar undir yfirráðum Sovét-
manna.
Anna Frank okkar tíma
Dagbókin, sem nýlega komst aftur
á yfirborðið eftir að hafa verið
gleymd í mörg ár, var gefin út á
ensku hinn 24. september síðastlið-
inn. Er hún talin einkar vel skrifuð
og fylgir ungri stúlku þar sem hún
fótar sig í lífinu með stríð og gyð-
ingaofsóknir allt um kring. Allar
700 blaðsíður dagbókarinnar varð-
veittust í gegnum árin.
Í bókinni má finna fyndnar sögur
um vini Reniu, fallegar lýsingar á
heiminum í kringum hana og þá
talar Renia opiskátt um samband
sitt við kærasta sinn. Einnig má
sjá hvernig átök þjóða í allsherj-
arstríði birtast stúlku sem er að
taka sín fyrstu skref sem sjálf-
stæður einstaklingur.
Líkindi eru með dagbókar-
skrifum Reniu og dagbók Önnu
Frank sem er ein frægasta frásögn
gyðings úr seinni heimsstyrjöldinni.
Renia var þó eldri og skrif hennar
nokkuð fágaðari en hún samdi
reglulega ljóð og lét fylgja í dag-
bókinni. Auk þess lifði Renia ekki í
felum nema rétt undir lok dagbók-
arskrifanna ólíkt Önnu Frank. Gef-
ur frásögn Reniu innsýn í líf gyð-
ings í seinni heimsstyrjöldinni og
minnir okkur á að hvert fórnar-
lamb helfararinnar á sér einstaka
sögu sem oft gleymist þegar um er
að ræða eins fjölmennan hóp og
raun ber vitni.
New York Times hefur eftir
Alexöndru Garbarini, prófessor og
sagnfræðingi sem sérhæfir sig í
dagbókum frá helförinni, að dag-
bókin sé einstök því Renia upplifði
bæði stjórn Sovétmanna og nasista.
„Dagbókin sýnir líf unglingsstúlku
fyrir stríðið, eftir að það hefst og
þar til hún er látin færa sig yfir í
gettóið. Hún er svo sannarlega
merkileg.“
Þrjú skot, þrjú líf
Nasistar, undir stjórn Hitlers, réð-
ust inn í Sovétríkin 1942 og tóku
þar með yfir þann hluta Póllands
þar sem Renia bjó. Stuttu áður
kynntist hún strák að nafni Zyg-
munt Schwarzer og urðu þau ást-
fangin. Í júní, tveimur vikum fyrir
18 ára afmæli Reniu, segist hún
hafa fundið fyrir alsælu með Zyg-
munt í fyrsta skipti.
Alsælan varði stutt enda tóku
nasistar yfir Przemysl og var
Renia, ásamt systur sinni og 20
þúsund gyðingum, neydd inn í
gettóið í borginni. Zygmunt tókst
að smygla þeim út úr gettóinu áður
en nasistar hófu að senda fólk í út-
rýmingarbúðir og faldi Reniu
ásamt foreldrum sínum á háalofti
frænda síns en Ariana dvaldist hjá
annarri kristinni fjölskyldu.
30. júlí fundu nasistar felustað
Reniu og foreldra Zygmunts og
tóku þau öll af lífi. Zygmunt sem
hafði tekið sér dagbókina til
geymslu þegar Renia fór í felur
skrifaði síðustu færslu bókarinnar
og lýsti þar með dauða höfund-
arins. „Þrjú skot! Þrjú líf týnd! Allt
sem ég heyri eru skot, skot.“
Af hverju leyfði hann
mér að lifa?
Ariana komst að lokum til móður
sinnar í Varsjá sem hélt í þeim líf-
inu og kom þeim til Bandaríkjanna
þegar stríðinu lauk. Þá höfðu þær
báðar tekið kaþólska trú til að lifa
af ofsóknirnar í stríðinu. Ariana tók
við skírn sína nafnið Elzbieta og
síðar Elizabeth þegar komið var
vestur yfir haf. Hræðslan við að
upp kæmist um uppruna þeirra
mæðgna var Elizabeth og móður
hennar svo sterk að þær sögðu
engum manni frá uppruna sínum.
Á sjötta áratugnum dúkkaði
Zygmunt einn daginn upp hjá
mæðgunum með dagbókina. Hann
hafði hlotið þau ömurlegu örlög að
vera sendur til Auschwitz-
vinnubúðanna. Þar var hann skoð-
aður af hinum alræmda lækni Josef
Mengele en leyft að lifa en engum
er ljóst hvernig hann hafði uppi á
bókinni eftir að fangar vinnubúð-
anna voru frelsaðir undir lok
stríðsins. Zygmunt eignaðist konu
og börn en gleymdi aldrei Reniu,
gerði afrit af dagbók hennar og fór
reglulega niður í kjallara til að lesa
hana.
Að sögn sonar hans var hann
fyrst um sinn lífsglaður maður en
þegar á leið herjuðu minningarnar
á hann; spurði sig í sífellu af hverju
honum var leyft að lifa í Auschwitz.
Zygmunt Schwarzer dó 1992 og því
verður að öllum líkindum aldrei vit-
að hvernig hann fékk bókina í sínar
hendur aftur.
Ástfanginn við lesturinn
Þegar móðir Elizabeth dó fékk hún
dagbók systur sinnar í hendurnar.
Hún þorði hins vegar ekki að lesa
bókina og kom henni því fyrir í ör-
yggishólfi. Það var ekki fyrr en
2012 sem dóttir Elizabeth, Alex-
andra, forvitin um sögu systur
móður sinnar, las dagbókina. Hún
var orðin 12 ára þegar móðir henn-
ar sagði henni og bróður hennar
frá uppruna sínum og vildi nú vita
meira. Hún fékk námsmann í Pól-
landi til að þýða bókina á ensku
fyrir sig og árið 2014 fékk hún
kvikmyndagerðarmanninn Tomasz
Magierski til að lesa hana og
mögulega fá einhvern til að gefa
hana út.
Magierski gerði gott betur og
gerði heimildarmynd um sögu Re-
niu sem kom út í september. „Ég
varð ástfanginn af Reniu,“ sagði
Magierski við Smithsonian í fyrra.
Elizabeth, systir Reniu Spiegel, með dóttur sinni Alexöndru og kvikmyndagerðarmanninum Tomasz Magierski við
sýningu á heimildarmynd Magierski um Reniu, höfund dagbókar sem lýsir lífi ungs gyðings á tímum helfararinnar.
AFP
Dagbók sem segir frá upplifunum pólskrar
táningsstúlku af gyðingaættum á tímum helfarar-
innar kom út á ensku í síðasta mánuði. Er dagbók-
inni líkt við dagbók Önnu Frank en bókin var
geymd í öryggishólfi í banka í áraraðir.
Böðvar Páll Ásgeirsson bodvarpall@mbl.is
Renia Spiegel brosir framan í myndavélina árið 1942, stuttu áður en lífi hennar
var umturnað og hún neydd inn í gettóið í Przemysl ásamt þúsundum gyðinga.
AFP
’ Dagbókin sýnir lífunglingsstúlku fyrirstríðið, eftir að það hefstog þar til hún er látin
færa sig yfir í gettóið.
Hún er svo sannarlega
merkileg.
Fjaðrafok frá Valkyrja
Margrét Guðnadóttir
Íslensk hönnun - Íslenskt handverk
Vesturgötu 4, 101 Reykjavík, s. 562 8990
www.kirs.is,
Kirsuberjatréð Íslensk Hönnun
Opið: Mán.-fös. 10-18, lau. 10-17, sun 10-17
Helga Ragnhildur Mogensen