Morgunblaðið - 26.11.2019, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 26. NÓVEMBER 2019
Á uppleið Þessi forvitni Búddamunkur var á ferðinni í Hörpu á dögunum og nýtti sér rúllustiga til þess að ferðast á milli hæða.
Eggert
Fyrir Alþingi liggur frumvarp
til laga um vernd uppljóstrara.
Frumvarpið var til umfjöllunar á
málstofu lagadeildar Háskóla Ís-
lands á Þjóðarspeglinum sem fram
fór 1. nóvember sl. undir stjórn
greinarhöfundar. Erindi á mál-
stofunni héldu Ólafur Jóhannes
Einarsson, ritari EFTA-
dómstólsins, Finnur Þór Vil-
hjálmsson, saksóknari við embætti
héraðssaksóknara, Oddur Þorri
Viðarsson, lögfræðingur í forsæt-
isráðuneytinu, og Heiðrún Björk Gísladóttir,
verkefnisstjóri hjá Samtökum atvinnulífsins. Í
þessari grein er leitast við að draga saman
helstu efnisatriði frumvarpsins og meðal ann-
ars gera grein fyrir því hvort reglur frum-
varpsins veiti lögreglu og ákæruvaldi heimild
til að leysa uppljóstrara undan saksókn sem
ljóstrar upp um hugsanleg refsiverð brot sem
hann hefur sjálfur verið þátttakandi í.
Hverjir munu njóta verndar
og í hverju felst hún?
Gildissvið frumvarpsins er afmarkað í 1. gr.
þess. Þar segir að lögin gildi um starfsmenn
sem greina í góðri trú frá upplýsingum eða
miðla gögnum um brot á lögum eða aðra ámæl-
isverða háttsemi í starfsemi vinnuveitenda
þeirra, hvort sem þeir starfa hjá hinu opinbera
eða á einkamarkaði. Með ámælisverðri hátt-
semi er vísað til hátternis sem stefnir almanna-
hagsmunum í hættu, t.d. hátterni sem ógnar
heilsu eða öryggi fólks eða umhverfi, án þess að
um sé að ræða augljóst brot á lögum eða
reglum. Í athugasemdum með frumvarpinu er
tekið fram að reglur frumvarpsins nái einnig til
einstaklinga sem miðla upplýsingum um fyrr-
verandi vinnuveitanda sinn. Það er því ekki
skilyrði verndar samkvæmt frumvarpinu að
viðkomandi sé enn við störf hjá hlutaðeigandi
vinnuveitanda.
Meginstefið í frumvarpinu er að starfsmanni
verður heimilt að miðla upplýsingum um lög-
brot eða ámælisverða háttsemi án þess að það
verði virt sem brot á þagnar- eða trúnaðar-
skyldu sem starfsmaðurinn er bundinn af sam-
kvæmt lögum eða með öðrum hætti. Miðlun
upplýsinganna mun heldur ekki geta varðað
viðkomandi refsi- eða skaðabótaábyrgð eða
leitt til þess að hann verði beittur stjórnsýslu-
viðurlögum eða íþyngjandi úrræðum að starfs-
mannarétti, auk þess sem óheimilt verður að
láta viðkomandi sæta óréttlátri meðferð. Til
slíkrar meðferðar telst t.d. að rýra réttindi,
breyta starfsskyldum viðkomandi á íþyngjandi
hátt, segja upp samningi, eða
láta hvern þann sem miðlað hef-
ur gögnum eða upplýsingum
gjalda þess á annan hátt. Séu lík-
ur leiddar að óréttlátri meðferð
hvílir á vinnuveitanda að sýna
fram á að ákvörðun sé reist á
öðrum ástæðum en að upplýs-
ingum hafi verið miðlað. Takist
sú sönnun ekki skal greiða bæt-
ur bæði fyrir fjártjón og miska.
Hver eru skilyrði verndar
samkvæmt frumvarpinu?
Skilyrði þess að starfsmaður
njóti verndar samkvæmt reglum
frumvarpsins er að miðlun upplýsinga sé hagað
í samræmi við tiltekið verklag sem kveðið er á
um í frumvarpinu. Í þeim efnum gerir frum-
varpið greinarmun á innri og ytri uppljóstrun,
en ytri uppljóstrun er að jafnaði ekki heimil
nema innri uppljóstrun hafi verið reynd til
þrautar án þess að hún hafi borið fullnægjandi
árangur. Innri uppljóstrun felst í því að upplýs-
ingum er miðlað í góðri trú til aðila sem stuðlað
getur að því að látið verði af eða brugðist við
lögbroti eða ámælisverðri háttsemi án þess að
upplýsingarnar eða gögnin verði gerð opinber.
Móttakandi upplýsinga getur þá t.d. verið yfir-
maður á viðkomandi vinnustað eða þá eftir at-
vikum lögregluyfirvöld eða aðrir opinberir eft-
irlitsaðilar á borð við umboðsmann Alþingis,
ríkisendurskoðanda og Vinnueftirlit ríkisins.
Það veltur á atvikum hverju sinni hver er við-
eigandi móttakandi upplýsinga þegar innri
uppljóstrun er annars vegar. Til dæmis getur
málum verið svo háttað að miðlun upplýsinga
til stjórnenda fyrirtækis teljist óraunhæf vegna
þess að upplýsingarnar varða sjálfa yfirstjórn-
ina. Þá gæti uppljóstrari í staðinn gripið til
þess ráðs að beina upplýsingunum til lögreglu
eða annars opinbers eftirlitsaðila og myndi
slíkt teljast til innri uppljóstrunar samkvæmt
reglum frumvarpsins.
Ytri uppljóstrun er
undantekningin
Kjarninn í innri uppljóstrun er sem fyrr seg-
ir sá að upplýsingum um lögbrot og ámæl-
isverða háttsemi er miðlað innan fyrirtækis eða
til eftirlitsaðila án þess að upplýsingarnar eða
nafn starfsmannsins sem í hlut á komist á al-
mannavitorð. Ytri uppljóstrun felst aftur á móti
í því að miðla upplýsingum í góðri trú til ut-
anaðkomandi aðila, þar á meðal fjölmiðla, eða
m.ö.o. til almennings. Skilyrði ytri uppljóstr-
unar eru að innri uppljóstrun hafi áður verið
reynd til þrautar sem fyrr segir og að starfs-
maðurinn hafi réttmæta ástæðu til að ætla að
um háttsemi sé að ræða sem getur varðað fang-
elsisrefsingu. Í algjörum undantekning-
artilvikum er ytri uppljóstrun þó heimil án þess
að ofangreindum skilyrðum sé fullnægt ef innri
uppljóstrun kemur af gildum ástæðum ekki til
greina. Þá er það gert að skilyrði að miðlun
upplýsinga teljist vera í þágu svo brýnna al-
mannahagsmuna að hagsmunir vinnuveitanda
eða annarra verði að víkja fyrir hagsmunum af
því að upplýsingum sé miðlað til utanaðkom-
andi aðila, svo sem til að vernda öryggi ríkisins,
hagsmuni þess á sviði varnarmála, efnahags-
lega mikilvæga hagsmuni ríkisins, heilsu
manna eða umhverfið. Í athugasemdum með
frumvarpinu er tekið sem dæmi að starfsmaður
búi yfir upplýsingum um háttsemi sem felur í
sér mikla og yfirvofandi hættu á tjóni á um-
hverfi eða á efnahag landsins, þar sem ljóst er
að innri uppljóstrun myndi ekki duga eða tæki
of langan tíma til að koma í veg fyrir hættuna.
Vinnustaðir með 50 starfsmenn
eða fleiri þurfa að setja reglur
Í 5. gr. frumvarpsins er gert ráð fyrir því að í
fyrirtækjum eða öðrum vinnustöðum þar sem
eru 50 starfsmenn eða fleiri, skuli atvinnurek-
andi í samráði við starfsmenn setja skriflegar
reglur um verklag við uppljóstrun starfsmanna
í samræmi við reglur frumvarpsins. Reglurnar
skulu skilgreina verklag við innri uppljóstrun,
þar á meðal um móttöku, meðhöndlun og af-
greiðslu tilkynninga um lögbrot eða aðra
ámælisverða háttsemi í starfsemi vinnuveit-
andans. Í gildistökuákvæði 6. gr. frumvarpsins
er gert ráð fyrir því að lögin öðlist gildi 1. jan-
úar 2021 og er því rúmlega ár til stefnu þangað
til lögin öðlast réttaráhrif að óbreyttu. Í at-
hugasemdum með frumvarpinu er sú tíma-
lengd rökstudd svo að mikilvægt sé að laga-
setningin verði kynnt vandlega áður en hún
öðlast gildi, auk þess að fyrirtæki fái nægt ráð-
rúm til að setja sér verklagsreglur á grundvelli
5. gr. frumvarpsins þar sem við á.
Afturvirk lagasetning?
Ekki er tekið af skarið um það í frumvarpinu
hvort reglur þess geti haft afturvirk áhrif og
tekið til miðlunar upplýsinga sem á sér stað
fyrir áætlaðan gildistökudag laganna 1. janúar
2021. Almennt verður lögum ekki beitt um at-
vik sem gerast fyrir gildistökudag þeirra. Þó er
ekki hægt að útiloka að ákvæði frumvarpsins
geti á einhvern hátt haft afturvirk áhrif upp-
ljóstrara til hagsbóta, ekki síst í tilvikum þar
sem opinberir starfsmenn ættu í hlut eða
starfsmaður væri ákærður í sakamáli fyrir
þagnarskyldubrot. Hvað sem því líður væri
æskilegt að tekin væri afstaða til þess í ákvæð-
um frumvarpsins eða við meðferð málsins á Al-
þingi hvort eða hvernig lögin geti haft áhrif á
réttarstöðu uppljóstrara ef upplýsingum er
miðlað fyrir formlegan gildistökudag laganna.
Veitir brotlegum uppljóstrara
ekki friðhelgi frá saksókn
Að lokum er vert að benda á að frumvarpið
felur ekki í sér heimild fyrir lögreglu og ákær-
endur til þess að veita uppljóstrara friðhelgi frá
saksókn ef hann hefur sjálfur gerst sekur um
refsivert brot. Þannig segir í athugasemdum
með frumvarpinu að ekki hafi þótt ástæða til að
lögfesta heimild til að falla frá saksókn á hend-
ur þeim sem hefur frumkvæði að því að veita
upplýsingar um lögbrot sem leiða jafnframt
líkur að broti hans sjálfs, t.d. í starfi hjá við-
komandi atvinnurekanda. Friðhelgisheimildir
af þessum toga eru þó ekki óþekktar í íslensk-
um rétti. Í kjölfar falls íslenska bankakerfisins
árið 2008 var t.d. kveðið á um slíka heimild í
lögum nr. 135/2008 um embætti sérstaks sak-
sóknara, en þau lög féllu úr gildi í ársbyrjun
2016. Friðhelgisheimild þeirra laga mun ein-
ungis hafa verið beitt tvisvar sinnum meðan
hún var í gildi en hún var háð tiltölulega þröng-
um skilyrðum.
Það hvort taka eigi upp almenna friðhelgis-
heimild í sakamálalög, áþekka þeirri sem var
áður að finna í lögum nr. 135/2008, er efniviður í
sérstaka umræðu sem telja má eðlilegt fram-
hald af framkomnu frumvarpi til laga um vernd
uppljóstrara að mati greinarhöfundar. Slík um-
ræða er enn fremur tímabær í ljósi þess að þeir
einstaklingar sem á annað borð búa yfir vitn-
eskju um flókin og skipulögð afbrot í atvinnu-
rekstri, svo sem peningaþvætti, geta oft á tíð-
um sjálfir átt aðild að viðkomandi brotum,
hvort heldur sem aðal- eða hlutdeildarmenn.
Við þær aðstæður er líklegt að viðkomandi
starfsmaður veigri sér við því að veita yfirvöld-
um upplýsingar um brot ef hann getur sjálfur
átt von á því að sæta rannsókn og ákæru og það
jafnvel þegar þáttur hans er e.t.v. mun léttvæg-
ari en annarra. Upplýsingar frá þeim sem sjálf-
ir eru flæktir í brot geta þó skipt sköpum fyrir
rannsókn flókinna og umfangsmikilla brota.
Því er rökrétt að lagareglum á þessu sviði sé
þannig háttað að þær ýti undir að hlutaðeig-
andi veiti lögregluyfirvöldum liðsinni sitt við að
upplýsa slík brot, að viðeigandi lagaskilyrðum
uppfylltum.
Eftir Friðrik Árna
Friðriksson Hirst »Upplýsingar frá þeim
sem sjálfir eru flæktir
í brot geta skipt sköpum
fyrir rannsókn flókinna og
umfangsmikilla brota.
Friðrik Árni
Friðriksson Hirst
Höfundur er doktorsnemi við lagadeild HÍ
og framkvæmdastjóri Lagastofnunar.
Frumvarp til laga um vernd uppljóstrara
Nú hafa bæði héraðsdómur og Landsréttur
sýknað mig af meiðyrðakröfum hæstarétt-
ardómarans Benedikts Bogasonar. Þá birtist
það sem alltaf hefur áreiðanlega staðið til.
Hann ætlar að ná málinu inn á yfirráðasvæði
sitt við Hæstarétt. Lögmaður hans hefur sagt
opinberlega að nú verði sótt um áfrýjunarleyfi
þangað.
Það vakti furðu margra að Benedikt skyldi
höfða þetta mál því fyrir liggja án nokkurs vafa
dómafordæmi sem sýna að ég var langt frá því
að misfara með tjáningarfrelsi mitt þegar ég
talaði um dómsmorðið í bók minni. Það er ótrú-
legt að löglærður maðurinn hafi ekki áttað sig
á þessu. En hann hefur kannski bara séð
lengra. Ef allt um þryti gæti hann komið mál-
inu til Hæstaréttar þar sem hann hefur öll spil
á hendi.
Spá mín um framhaldið er nokkurn veginn
svona: Hann mun nú óska eftir áfrýjunarleyfi
til Hæstaréttar. Til verða kvaddir þrír lögfræð-
ingar úr vinahópi réttarins til að afgreiða ósk-
ina. Þeir munu auðvitað gera það sem þeim er
ætlað og veita leyfið. Síðan verða kvaddir til
fimm þekkilegir lögfræðingar til að dæma mál-
ið. Þeir munu ekki verða bundnir af lögfræði
við sýslan sína heldur bara gera það sem til er
ætlast af þeim.
Fróðlegt verður að fylgjast með framvind-
unni í þessu.
Jón Steinar Gunnlaugsson
Yfirráðasvæði
dómarans
Höfundur er hæstaréttardómari.