Morgunblaðið - Sunnudagur - 23.11.2019, Qupperneq 12

VIÐTAL
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24.11. 2019
Þessi bók er nokkurs konar hliðarafurð afrannsóknum mínum síðustu 15 árin,“segir Árni Heimir Ingólfsson tónlistar-
fræðingur um bókina Tónlist liðinna alda –
Íslensk handrit 1100-1800 sem nýverið kom út
hjá Crymogeu. „Ég hef skrifað fjölda fræði-
legra úttekta á handritaarfinum og flutt erindi
bæði hér á landi og erlendis. Mig langaði að
finna farveg til að miðla þessum fróðleik til
almennings. Lengi vel var ég ekki viss hver
væri besta leiðin til þess, en áttaði mig svo á því
að best væri að gera sjónræna þættinum og tón-
listarflutningnum jafnhátt undir höfði og hinu
ritaða máli,“ segir Árni Heimir og vísar þar til
þess að fjallað er um 70 handrit í máli og mynd-
um auk þess sem hljóðritanir á tónlistinni sem
handrit bókarinnar geyma eru aðgengilegar á
Spotify og öðrum tónlistaveitum undir heiti
bókarinnar.
„Auðvitað er fjölda spurninga enn ósvarað og
endalaust hægt að grúska áfram. Mér fannst ég
hins vegar vera búinn að komast að það miklu
að núna væri rétti tíminn til að koma þessu frá
mér og miðla til almennings á aðgengilegan og
læsilegan hátt,“ segir Árni Heimir og tekur
fram að vonandi muni aðrir fræðimenn taka við
keflinu og smám saman fylla upp í eyðurnar.
„Vonandi verður þessi bók fleirum hvatning til
að stunda þessar rannsóknir, því það eru mörg
ævistörf enn óunnin í ritun íslenskrar tónlistar-
sögu. Okkur vantar fleira fólk á akurinn til að
standa í þessu með okkur,“ segir Árni Heimir.
Áttaðu sig ekki á verðmætunum
Spurður hvernig áhugi hans á tónlistarhandrit-
unum hafi kviknað segir Árni Heimir um til-
viljun að ræða og rifjar upp að þegar hann var
að klára bakkalárnámið sitt í Bandaríkjunum
hafi hann farið að venja komur sínar á hand-
ritadeild Landsbókasafns Íslands sumarið 1996
til að skoða skissur Jóns Leifs að orgelkonsert
tónskáldsins sem Árni Heimir skrifaði um í loka-
ritgerð sinni. „Þar hitti ég fyrir Kára Bjarnason
handritavörð og Helgu Ingólfsdóttur semb-
alleikara, sem voru að vinna að verkefninu Trú
og tónlist í íslenskum handritum sem miðaði að
því að skrásetja öll íslensk handrit með nótum.
Þau sýndu mér reglulega ýmsa dýrgripi úr safn-
inu með þeim orðum að þetta þyrfti að rannsaka
betur seinna. Þau voru svo áhugasöm að þau
smituðu mig,“ segir Árni Heimir, sem frá þeim
tíma hefur velt fyrir sér hvaðan handritin komu,
hver hafi skrifað þau og í hvaða tilgangi, hvaðan
lögin séu, hver sé saga þeirra og af hverju þau
hafi endað á Íslandi af öllum stöðum.
„Það eru meiri líkur á að yngri handrit hafi
varðveist en eldri. Einnig eru meiri líkur á að
efni úr eldri handritum hafi varðveist ef á þeim
blöðum er efni sem tengist með einhverjum
hætti Íslandi eða er skrifað á íslensku. Annars
er það óskaplega handahófskennt hvað hefur
varðveist og ljóst að aðeins brot af því sem til
var hefur varðveist. Frá miðöldum hafa varð-
veist um 100 handrit og handritabrot og frá
tímabilinu 1550 til 1800 um 150 handrit,“ segir
Árni Heimir og tekur fram að því miður beri
Árni Magnússon handritasafnari nokkra
ábyrgð á því hve rýr þessi arfur er.
„Með fullri virðingu fyrir Árna Magnússyni,
sem vann mjög mikilvægt starf í varðveislu
handrita sem við getum öll verið honum þakklát
fyrir, þá hafði hann engan áhuga á tónlist. Hann
taldi nótnahandrit frá miðöldum gagnslaus þar
sem þar er að finna efni, lög og texta sem er í
raun samevrópskur arfur; helsta áhugamál
hans var aftur á móti textaheimildir um sögu
Íslands eða um íslenskar bókmenntir eða fræði.
Hann skar því þessi handrit, sérstaklega
kaþólsku handritin sem hafa varðveist mjög illa,
í strimla og notaði í bókband og til viðgerða á
öðrum handritum,“ segir Árni Heimir og flettir
upp á bls. 25 í bók sinni til að sýna blaðamanni
mynd af nótnablaði sem augljóslega var notað
sem kápa utan um aðra bók. „Árni var ekkert
einn um þetta. Svona var bara tíðarandinn. Fólk
áttaði sig ekki á verðmætunum sem í þessum
handritum fólust. Að vissu leyti er maður í forn-
leifauppgreftri að grafa eftir lítilli flís sem hægt
er að álykta út frá hvernig húsið hafi verið.“
Oft átt „eureka“-augnablik á söfnum
Aðspurður segir Árni Heimir að þótt flest
íslensku tónlistarhandritanna séu geymd hér-
lendis á handritadeild Landsbókasafns Íslands
– Háskólabókasafns, Stofnun Árna Magnús-
sonar í íslenskum fræðum, Þjóðminjasafni
Íslands og Þjóðskjalasafni Íslands hafi hann
einnig leitað fanga víða um lönd. „Ég hef dvalið
langdvölum erlendis til að skoða handrit í er-
lendum söfnum,“ segir Árni Heimir og vísar þar
til safna í Kaupmannahöfn, Stokkhólmi, Oxford,
London, Vatíkaninu og Cornell. „Ég hef varla
farið til London síðustu 15 árin án þess að
stimpla mig inn í British Library til að skoða
handritin þar og ég hef einnig verið mikið í
Kaupmannahöfn. Ég hef enn ekki gert mér sér-
staka ferð til Þrándheims, þar sem finna má eitt
lag á einni síðu í einni bók sem ég hef séð á ljós-
mynd og þekki. Einhvern daginn legg ég leið
mína þangað, þó ekki væri til annars en að geta
sagt að ég hafi handleikið öll íslensk tónlistar-
handrit fyrri alda,“ segir Árni Heimir kíminn.
Spurður hverjar helstu niðurstöður rann-
sókna hans á íslensku nótnahandritunum séu
segir Árni Heimir ljóst að íslenskt tónlistarlíf
fyrr á öldum hafi ekki verið einangrað. „Niður-
staða mín er að hér á landi hafi oft og tíðum ver-
ið eins blómlegt tónlistarlíf og hægt var að ætl-
ast til miðað við allar aðstæður, enda erum við á
ystu rönd Evrópu og samskiptin við umheiminn
misjafnlega góð, sem og aðstæður til að rækta
tónlist hér og þá menningu sem því fylgir. En
þegar best tekst til er merkilegt hve mikið berst
hingað af tónlist frá meginlandinu,“ segir Árni
Heimir og tekur fram að stór hluti vinnu sinnar
hafi falist í því reyna að rekja uppruna laganna
sem hingað rötuðu. „Ég hef oft átt „eureka“-
augnablik á bókasöfnum þegar ég allt í einu átta
mig á að það sem við héldum að væri íslenskt
þjóðlag er í raun t.d. ítalskur madrígali. Með því
að sýna fram á þessa tengingu íslenskra tónlist-
arhandrita við umheiminn hafa rannsóknir mín-
ar opnað nýja gátt í fræðunum. Tengingin er
öðruvísi en við héldum. Hún er ekki bara bund-
in við kirkjusöng, Þýskaland og Danmörku
heldur var þetta miklu fjölbreyttara, flóknara
og áhugaverðara en við höfðum gert okkur í
hugarlund,“ segir Árni Heimir og tekur fram að
hinn bókmenntalegi hluti tónlistarsögunnar sé
ekki síður mikilvægur. „Því Íslendingar ortu ný
kvæði við erlendu lögin. Mjög stór hluti af ís-
lenskri bókmenntaframleiðslu á árunum eftir
siðaskipti er við tónlist. Fólk upplifði ekki ljóð-
list sem lestur heldur sem söng. Þessi lög voru
því grundvallarforsenda íslenskrar ljóðlistar í
mörg hundruð ár.“
Spurður hvort hann sakni einhverra upplýs-
inga úr handritunum svarar Árni Heimir ját-
andi. „Sá sem skrifar nótur gefur yfirleitt ekki
meiri upplýsingar en þarf að gefa til þess að
hægt sé að flytja tónlistina á réttan hátt. Það
sem fólki þótti ekki nauðsynlegt að taka fram
var til dæmis hver ætti að syngja eða hversu
margir, hversu hægt eða hratt ætti að syngja og
hvernig raddbeitingin væri. Var hún meira í ætt
við þjóðlagasöng eða íslenskan rímnaflutning og
hversu mikið var í raun sungið í röddum? Í
handritum er oft aðeins ein rödd úr verki sem
ég hef síðan komist að að er fjögurra radda tón-
smíð. Tilgáta mín er sú að á einhverjum tíma-
punkti hafi verið hægt að stunda kórsöng í fjór-
um röddum og að það hafi verið grundvöllur
þess að fólk var að flytja hingað nótur að þess
konar tónlist, annars væri ekki auðséð hvers
vegna slík tónlist hefði átt að skila sér hingað.
Eftir því sem flosnaði upp úr þess konar söng
hafi samt einhverjir viljað halda í einhverjar lín-
ur úr þessum lögum. En hversu lengi eða
hversu mikið þessi kórsöngur var iðkaður og
hvers vegna hann datt upp fyrir er ómögulegt
að segja,“ segir Árni Heimir og tekur fram að
hann finni fyrir vaxandi áhuga erlendra fræði-
manna á íslenskri tónlistarsögu. „Þeir eru í
auknum mæli að gera sér grein fyrir því að við
erum ekki þessi menningarlega eyðimörk sem
bæði við og aðrir hafa svo lengi haldið.“
Að sögn Árna Heimis er bók hans þó fyrst og
fremst ætluð almenningi. „Markmiðið er að fólk
geti skoðað myndirnar og hlustað á tónlistina og
þannig upplifað þennan heim í margmiðlunar-
umhverfi,“ segir Árni Heimir, sem útsetti nokk-
ur laganna og stjórnaði þeim öllum, en meðal
flytjenda eru Kammerkórinn Carmina, Nordic
Affect og mikill fjöldi íslenskra söngvara sem
vanir eru að syngja endurreisnar- og barokk-
tónlist. „Það er mjög dýrmætt fyrir mig sem
fræðimann, sem er að grúska einn í morknuðum
blöðum á bókasafninu, að fá sem tónlistarflytj-
andi tækifæri til að láta tónlistina lifna við. Þar
verða til þeir galdrar sem tónlistin býr yfir en
blaðið sjálft nær aldrei að fanga.“
Nú var rétti tíminn til að miðla
Morgunblaðið/Eggert
Endurunnin kaþólsk messubók
„Handritið Thott 154 fol. á Konungsbókhlöðu í
Kaupmannahöfn hefur hlotið afar litla eftirtekt
hjá fræðimönnum, að minnsta kosti þeim sem
skrifa um tónlist. Kannski er það vegna þess að
handritið er bara að hluta íslenskt; þetta er
upphaflega ensk messubók frá 14. öld, en hún
var skafin upp og íslenskir messusöngvar skrif-
aðir á blöðin í staðinn, líklega um 1600. Mynd-
irnar fögru fengu þó til allrar hamingju að halda
sér. Ég var staddur í Kaupmannahöfn í fyrravor
að skoða annað nótnahandrit og þegar aðeins
fáeinir dagar voru í heimför ákvað ég að panta
þetta handrit á lestrarsalnum, eiginlega bara af
rælni. Ég gerði mér litlar vonir um að hér væri
eftir einhverju að slægjast, þar sem ég hafði
hvergi rekist á umfjöllun um þetta handrit. Það
má með sanni segja að ég hafi misst andlitið
þetta síðdegi á Konungsbókhlöðu, enda er
þetta alveg einstaklega fallegt handrit og merki-
legur gripur,“ segir Árni Heimir Ingólfsson.
Tónlist liðinna alda nefnist bók
sem Árni Heimir Ingólfsson
tónlistarfræðingur sendi
nýverið frá sér. Þar rekur hann
sögu íslenskrar tónlistar frá
miðöldum til loka 18. aldar,
gerir grein fyrir þróun nótna-
ritunar og hræringum í þróun
söngs auk þess að tæpa á sögu
hljóðfæraleiks á Íslandi.
Silja Björk Huldudóttir silja@mbl.is
„Það er mjög dýrmætt fyrir mig sem fræði-
mann sem er að grúska einn í morknuðum
blöðum á bókasafninu að fá sem tónlist-
arflytjandi tækifæri til að láta tónlistina lifna
við,“ segir Árni Heimir Ingólfsson.