Feykir - 27.08.2017, Blaðsíða 7

að það sé að stofni til fyrsta
krambúð félags lausakaup-
manna á Skagaströnd, byggt
árið 1733. Höephner reisti líka
annað pakkhús sem síðar var
rifið svo og bræðsluskúra því
mikið var brætt af feitmeti sem
var góð söluvara ásamt ull og
gærum. Þrátt fyrir að hafa verið
umsvifamikill á Blönduósi bjó
Höephner kaupmaður þar
aldrei, heldur fékk ungan
kaupmann til að reka versl-
unina fyrir sig. Sá lést ári síðar
og tók þá Pétur Sæmundsen við
rekstrinum og var þar
verslunarstjóri þar til sonur
hans, Evald, tók við. Hann
ákvað að fara út í verslunar-
rekstur á eigin spýtur og reisti
árið 1923 húsið sem nú ber
nafnið Kiljan. Lítið varð þó úr
verslun hjá Evald sem lést
stuttu eftir að húsið reis.
Thomsen kaupmaður reisti
svo fyrsta eiginlega íbúðarhúsið
á Blönduósi árið 1877, stuttu
áður en hann lést. Möller
kaupmaður keypti það síðar og
bjó í því næstu ár. Þetta hús
brann árið 1913 en mikið var
um húsbruna á Blönduósi á
þessum tíma.
Hreysin sukku í
mýrina
Blanda var brúuð árið 1896 en
það var svo ekki í raun fyrr en
upp úr aldamótum sem farið
var að byggja á eystri bakka
Blöndu. Kaupfélag Austur-
Húnvetninga var stofnað 1907,
það reisti sláturhús og var með
bryggju. Að vísu var líka byggð
bryggja að vestanverðu og hún
kölluð gamla bryggja þó hún
væri yngri. „Ástæðan fyrir því
að fer að byggjast hinum megin
var að á vestari bakkanum er
bara fúafen þannig að ekkert
var hægt að byggja. Bara létt
það verslun við Skagastrandar-
kaupmenn erfiðari. Það voru
því Blönduós og Borðeyri sem
þjónuðu sem verslunarstaðir á
stóru svæði.
Gott að geta starfað
við áhugamálið í
restina
Eftir að Blönduós fór að
byggjast að austanverðu fór
önnur þjónusta fljótlega yfir á
hinn bakkann. Símstöðin var
þó að vestanverðu og gisti-
þjónusta hefur alltaf verið meira
þeim megin. Guð-mundur
segir að fyrst hafi bara verið gist
í tjöldum þegar komið var að
versla en svo var farið að selja
gistingu, mest í heimahúsum og
líka í Verts-húsinu þar sem var
gisting fyrir um tíu manns. Að
öllum líkindum hafa flestir gist
í tjöldum nema fínna fólkið.
Menn stöldruðu ekki lengi við,
kannski eina til tvær nætur.
Blaðamaður skýtur því inn
hvort menn hafi ekki þurft að fá
sér í staupinu. Guðmundur
hlær við: „Jú, það var
náttúrulega alveg nauðsynlegt,
enda sáu þeir það, templararnir
að það þýddi ekkert annað en
að vera með tvö templarateymi
hér.“ Trúlega hefur drykkju-
skapur þó ekki verið meiri á
hreysi sem sukku svo smátt og
smátt ofan í mýrina, nema á
sandbakkanum, meðfram ánni
og í sandstöllunum fyrir ofan.
Þarna voru óteljandi lítil kot og
eiginlega óskiljanlegt að
nokkur hafi getað búið í þeim,
mikið verri en torfhúsin sem
voru mörg þokkalegustu hús.
Þarna var mikil fátækt því það
var enga vinnu að hafa nema að
vinna fyrir kaupmennina,
þarna bjó einn og einn
iðnaðarmaður eða mennta-
maður, hitt voru allt verka-
menn. Kofarnir stóðu margir
allt fram undir 1960-70 á sama
tíma og í nágranna-
byggðunum voru komin
myndarleg steinhús út um allt.“
Guðmundur segir að byggðin
hinum megin árinnar hafi
staðið í landi Ennis og það var
ekki fyrr en land var tekið með
lögtaki að hægt var að sameina
byggðina sem eitt kauptún.
Eins og áður segir kom kaup-
félagið fyrst og svo einn og einn
kofi. Bóndinn í Enni leigði út
lóðir en ekki var byrjað að
byggja að ráði fyrr en um 1920
en það tekur svo kipp upp úr
1940 með hernáminu. Kvenna-
skólinn flutti til Blönduóss frá
Ytri-Ey árið 1901 en brann svo
árið 1911. Nýtt hús var reist
árið 1912 og stendur það enn í
dag og hýsir nú bæði Textílsetur
og Þekkingarsetur.
Eftir að kaupfélagið tekur til
starfa halda hinar verslanirnar
velli til að byrja með en detta
svo út smátt og smátt, að sögn
Guðmundar, þegar kaup-
mennirnir féllu frá en þeir urðu
ekki allir langlífir. Kaupfélagið
kemur svo líka með starfsemi
yfir ána. Þar voru tvö útibú,
fyrst í húsi sem Kristinn
Magnússon reisti sem versl-
unarhús og seldi svo kaup-
félaginu og varð þar verslunar-
stjóri. Svo varð það of lítið og
þá var nýtt hús reist. Á
Blönduósi var aldrei nein
útgerð að ráði, að vísu var mikil
rækjuveiði á sínum tíma en
staðurinn byggðist fyrst og
fremst upp í kringum verslun
við sveitirnar, sem þá voru
mikið stærri en nú er, og svo
vinnslu afurða. Kaupfélagið fór
strax að slátra fé, það fylgdi
verslunarrekstrinum, hinir
kaupmennirnir gerðu það líka.
Thomsen seldi mikið fé á fæti
sem var í raun auðveldara en að
selja kjötið, sem þurfti að pækla
til að hægt væri að flytja það út.
Hann náði þeim markaði frá
Skagstrendingum vegna þess
að hann bauð betur. Á þessum
tíma var líka erfitt að fara yfir
Blöndu nema á bátum og gerði
Séð yfir gamla bæinn frá eystri bakkanum.
Blönduós um 1930. Hér má sjá eitthvað af húskofum sem nú eru horfnir.
Þorsteinshús sem byggt var í byrjun 20. aldar og er með eldri húsum í gamla
bænum. Húsið var endurgert árið 2012 og er sannkölluð staðarprýði.
Gamla læknishúsið sem byggt var árið 1903 Hér var Skáksamband Íslands stofnað
árið 1925. Sambyggður er Gamli spítalinn sem reistur var eitthvað seinna.
Guðmundur við Hillebrandtshús sem er annað tveggja hús á Blönduósi frá 1877.
Húsið er reyndar að stofni til frá árinu 1733.
Blönduósi en gekk og gerðist.
„Á þessum árum, í kringum
1900 og upp úr því, voru
templarar mjög sterkir og
mikið var lagt upp úr því að fá
menn til að lýsa því yfir að þeir
væru hættir í sollinum og voru
þeir jafnvel fengnir, kóf-
drukknir, til þess að skrifa
undir slíkt.“
Ég spyr Guðmund hvaða hús í
gamla bænum sé merkilegast
að hans dómi.
„Þetta er erfitt. Maríubær var
hús sem stóð niðri á bakkanum,
nær en Mosfell, það var
skemmtilegt hús. Lindarbrekka
var skemmtilegt hús, fallegt.
Hin húsin eru merkileg fyrir
það eitt að einhverjum skyldi
hafa dottið í hug að byggja
svona yfir sig fyrir ekki lengri
tíma, meðan verið var að byggja
stærðar steinhús í löndunum í
kringum okkur, löngu fyrr.“
Í svo stuttu viðtali er ógerlegt
að gera sögu staðarins skil
nema að örlitlu leyti og
vissulega er af nógu að taka.
Blönduósbær hefur nú fengið
styrk frá Húsfriðunarsjóði til að
vinna að tillögu um að gamli
bærinn verði skilgreindur sem
verndarsvæði í byggð. Vonandi
verður það til þess að auð-
veldara verði að viðhalda
gömlu bæjarmyndinni og
merkilegri sögu þessa gamla
staðar. Starf Guðmundar er líka
ómetanlegt, að skrá söguna
þannig að hún verði aðgengileg
um ókomna tíð, og þó að
prófgráðuna vanti er óhætt að
segja að hjá honum eigi sér stað
gífurlega mikil sagnfræðivinna.
„Ég hef oft hugsað, „af hverju
gerðist ég ekki sagnfræðingur?“
en svo hugsa ég: Það er ekki
sniðugt að hafa áhugamálið
sem atvinnu alla ævi, fínt að fá
að vinna við það svona í
restina,“ segir Guðmundur um
leið og við ljúkum spjalli okkar
um gamla bæinn á Blönduósi.
36/2017 7