Bændablaðið - 15.12.2016, Qupperneq 64

64 Bændablaðið | Fimmtudagur 15. desember 2016
Í görðum Karlamagnúsar uxu
gúrkur, melónur og flöskualdin.
Gúrkunum voru gerð skil hér í
síðasta tölublaði. Nú er komið að
þeim síðartöldu.
Báðar hafa fylgt mönnum
óralengi, reyndar svo lengi að
hvergi hefur tekist að rekja uppruna
þeirra til ákveðinna landssvæða og
hvergi hafa fundist tegundir sem
þær gætu verið sprottnar af þegar
þær komust undir mannahendur í
árdögum ræktunarmenningarinn-
ar. Hvergi þrífast þessar tegundir
heldur án aðstoðar eða samvista við
manneskjur.
Melónur – Cucumis melo
Helsta ágiskun manna um uppruna
melóna er að þær hafi fyrst verið
teknar í ræktun af þjóðflokkum sem
byggðu vestanverðan Indlandsskaga
tólf til sjöþúsund árum fyrir okkar
tímatal. Þar hafa fundist för eftir
ávöxt sem líkist melónum pressuð
í leirgólf mannvistarleifa frá því
tímaskeiði. En förin eru nokkuð
frábrugðin þeim melónugerðum
sem nú eru þekkt og gætu þess
vegna verið af gúrkum, sem vitað
er að voru einnig komnar í ræktun á
þessu tíma. Uppgötvunin hefur því
ekki verið staðfest af vísindunum.
Sumir fræðingar telja þær aftur á
móti vera upprunnar í Afríku. En
ekki hefur heldur tekist að staðfesta
þá kenningu.
Í upphafi söguritunar er til þeirra
vísað bæði í hinum fornu, indversku
sanskrítartextum sem og í myndletri
Forn-Egypta. Í ríki Forn-Grikkja
var þeirra getið þrem öldum fyrir
okkar tímatal og á dögum Rómverja
voru þær vel þekktar. Rómverjar
notuðu reyndar heitið „pepone“
yfir melónurnar og undir því nafni
uxu þær í görðum Karlamagnúsar
nokkrum áratugum fyrir landnám
Íslands.
Ræktun á melónum á evrópska
menningarsvæðinu á sér því meira
en tvöþúsund ára sögu. Þær eru
hitakræfari en gúrkur og þurfa
mun lengri tíma til að þroska
aldinin. Því er ræktunin háð hlýj-
um og löngum sumrum, sem í
stórum dráttum takmarkar hana
við Miðjarðarhafslöndin og nokkrar
tungur sem teygja norður í syðstu
dali Vestur-Evrópu og Mið-Asíu.
Og að sjálfsögðu hafa þær verið
ræktaðar austur um öll hlýjustu lönd
Asíu frá aldaöðli. Þær fylgdu með
innrásum Evrópumanna vestur um
haf og búsetu þeirra í Ameríkunum
báðum. Síðar tóku Evrópumenn þær
með sér til Ástralíu. Hér í Norður-
Evrópu þrífast melónur ekki á ber-
svæði. Þær þarf að rækta í gróður-
húsum til að geta skilað uppskeru.
Á garðyrkjusveinsárum mínum
hjá Svíum frétti ég af að nokkuð
hefði verið um að garðyrkjumenn
sem framleiddu sumarblóm í gróð-
urhúsum hafi notað húsin undir
melónur eftir að sumarblómaver-
tíðinni lauk og fram að því að rækt-
unin á jólablómunum fór í gang. En
þessi ræktun skilaði litlum hagnaði
og var heldur vinnufrek, því binda
þurfti plönturnar upp og setja hverja
melónu sem myndaðist í sérstaka
poka eða höldur sem síðan varð
að hengja upp í loftfestingar. Hver
planta skilaði sjaldan nema einu eða
tveim aldinum, í hæsta lagi þrem,
sem körlunum þótti samt vissu-
lega gaman að fara með og selja
á grænmetistorgunum. Þetta gaf
þeim ákveðinn status þar og styrkti
stolt þeirra af framlagi sínu til fjöl-
breytileikans. En þessi ræktum
lagðist alveg af eftir að aðflutningur
grænmetis og ávaxta frá suðrænni
löndum árið um kring var orðinn
viðstöðulaus raunveruleiki í við-
skiptaheiminum og lögmál hagvaxt-
arins búið að bera félagshyggjuna
ofurliði.
Melónur af mörgum gerðum
Melónur og gúrkur eru af sömu ætt-
kvísl plantna. Ættkvíslarheitið
Cucumis. er komið úr
gamalli latínu og
þýðir einfaldlega
gúrka. Viðurnefni
melónanna er
svo fengið úr
gríska hugtakinu
melo sem bæði
nær yfir epli og
hunang. Og líkt
og gúrkurnar hafa
melónurnar þróast
og breyst í árþúsunda
ræktun. Þær hafa verið
settar í nokkra hópa eða
flokka eftir útliti þeirra og
eðli. Ekki liggur ljóst fyrir hvaða
melónuyrki Karlamagnús gæti hafa
ræktað í görðum sínum. Líklega
hafa þær verið nokkuð þéttari og
frumstæðari en melónur nútímans
og ekki eins sætar. Enn eru ræktaðar
frumstæðar gerðir melóna í löndum
Mið-Asíu. Í matargerð er farið með
þær eins og gúrkur eða mergjur.
Í stórum dráttum er melónum
skipað í sex aðalhópa. En ekkert
er einhlítt með það, því mörg af
melónuyrkjum nútímans eru til-
komin vegna æxlunar milli hópa.
Fyrsti hópurinn eru
KANTALÚPUR og innan hans nokk-
ur tilbrigði. En einkennandi fyrir
hópinn er að hýðið er netmynstr-
að og oftast nokkuð móleitt.
Aldinkjötið er sætangandi, oft
laxableikt eða jafnvel sterkórans.
En líka getur það verið fölgrænt.
Moskusmelónur, Eiginlegar
Kantalúpur, Persamelónur og
Strengjamelónur (sem kallast líka
reticulata-týpur) eru af þessu tagi.
Strengjamelónurnar skera sig úr
fyrir að hafa ekki netmynstur en í
staðinn græna strengi langsum end-
anna á milli sem skipta melón-
unni í einskonar rif eða
báta. Kantalúpumelónur
losna sjálfar frá plönt-
unni þegar þær
eru fullþroskað-
ar og þola ekki
langa geymslu.
Á þeim er eins-
konar far eftir
„naflastrenginn“
mjög einkennandi.
Kantalúpur eru oft
seldar undir samheitinu
„netmelónur“.
Annar hópur er
„Ilmsnauði hópurinn“ eða
INDORUS-MELÓNUR. Þær þurfa lengri
ræktunartíma en kantalúpurnar. Á
þeim er hýðið fremur þykkt og
langrákótt. Það getur verið grænyrj-
ótt, gult, algrænt og eiginlega allt
þar á milli. Aldinin eru oftast ílöng
og sverari í blómendann. Þau þarf
að skera af plöntunum við fullþrosk-
un. Því halda þær örlitlum „nafla“
og geymast nokkuð lengi. Af þeim
leggur engan „melónuilm“ og aldin-
kjötið er oftast ljóst og stinnt. Þær
eru mismunandi sætar. Í þennan
hóp falla langsamlega flestar af
þeim melónum sem falboðnar eru
í stórmörkuðum. Undirflokkarnir
eru margir, t.d. Crensaw, Casabas,
Honeydew, Canary og hin dísæta
„jólamelóna“ Piel de Sapo með sitt
sérkennilega froskaskinn.
Þriðja hópinn skipa hinar
svokölluðu SNÁKAMELÓNUR sem,
eins og nafnið segir til um, eru
langar og mjóar. Þær eru venju-
lega teknar af plöntunum grænar
og óþroskaðar áður en þær hafa náð
30-40cm lengd. Fullþroskaðar geta
þær orðið hátt í eins metra langar.
En við þroskann verða þær ramar,
með harða skel, fullar af fræjum
og sjaldan meiri um sig en 7-8cm.
Snákamelónur voru fyrst og fremst
ræktaðar í Armeníu og Mið-Asíu
en á síðari árum, með upprisu veg-
anstefnunnar, hafa þær náð vin-
sældum á Vesturlöndum. Einkum
meðal „veganfólks“ í Flórída og
Kaliforníu. Snákamelónur þola
lægri sumarhita en aðrar melón-
ur. Þær eru yfirleitt seldar sem
„Armeníugúrkur“. Borðaðar hráar,
sneiddar eða niðurrifnar. En annars
eru þær matreiddar sem gúrkur. Þær
eru samt fastari fyrir og rýrna ekki
eins við hitun.
Í fjórða hópinn eru KONOMON-
MELÓNUR settar. Þær eru frá Austur-
Asíu og ræktaðar til að gera úr þeim
ýmiskonar súrsætt eða kryddsaltað
meðlæti með austurlenskum mat.
Þær geta verið af mismunandi lögun
og lit en alltaf með sléttum berki.
Sjást sjaldan í grænmetisborðum
stórmarkaða. Mun frekar í búðum
sem höndla með austurlenskar mat-
vörur.
Hinir tveir melónuflokk-
arnir eru austurlenskir og sjald-
séðir í okkar heimshluta. Þeir
eru MANGÓMELÓNUR (Dudaim-
melónur), sem eru smáar, hnöttótt-
ar og i ýmsum litum. Á stærð
við mangóávöxt. Borðaðar sem
skyndibitar eða meðlæti. Og
HRÖKKMELÓNUR (Mormordica-
melónur) sem eru ílangar eins og
kindabjúgu frá SS með þunnu og
ætu hýði. Þær hrökkva í sundur við
þroskann og eru notaðar sem græn-
meti með fræjum og öllu saman.
Vatnsmelónur – fjarskyldar
en melónur samt
Vatnsmelónur voru ekki á borðum
Karlamagnúsar. Þær eru af sömu ætt
og gúrkur og melónur en tilheyra
ættkvíslinni Citrullus. Uppruni
þeirra er í suðurhluta Afríku þar sem
þær hafa verið ræktaðar frá ómuna-
tíð. Á tíma Karlamagnúsar voru
norðurmörk þeirra í Nílardalnum.
Þar þóttu þær fátækrafæða. Og þær
rötuðu ekki frá Afríku fyrr en nokk-
uð var liðið á tíma þrælaflutningana
þaðan til Ameríku.
Plantekrueigendur þar höfðu þá
uppgötvað að vatnsmelónurnar voru
auðræktaðar og ódýr þrælakostur í
Suðurríkjunum. En fyrr en varði tók
þessi þrælakostur að ná vinsældum
á heimilum sjáfra þrælahaldaranna.
Það varð til þess að vatnsmelónurn-
ar voru teknar í úrval og kynbætur
svo að þær tóku miklum framför-
um á tiltölulega fáum árum. Þessar
endurbættu vatnsmelónur fóru síðan
um allan heiminn og eru ræktaðar
í stórum stíl hvarvetna um hita- og
heittempraða beltið. Ein af fyrstu
vatnsmelónunum sem flutt var vest-
ur til Ameríku lifir þar enn og sáir
sér út á ökrum í Suðurríkjunum.
Mörgum afkomendum þrælahaldar-
anna til ama.
Flöskualdin – kalabass, líklega
með lengstu ræktunarsöguna
Fjölbreytilegasti ættingi gúrkujurt-
anna er vafningsjurtin kalabass, eða
flöskualdin eins og tegundin hefur
verið kölluð upp á íslensku. En það
er varla hægt að íslenska alþjóða-
heiti nytjaplöntu sem hefur fylgt
mannkyni áður en sögur hófust og
gæti verið sú eina sem manneskjan
tók með sér í upphafi útrásarinn-
ar frá hinni sólbökuðu Afríku.
Kalabass er af nokkuð fjölskipaðri
plöntuættkvísl sem er dreifð um
Afríku sunnan Sahara. En engin
tegundanna líkist samt kalabassi
nema að greina má systkinasvip-
inn.
Kalabass, hvar sem er í ver-
öldinni, heyrir til einnar og sömu
tegundarinnar, Lagenaria sicearia.
Það finnst hvergi utan manna-
byggða. Á meðan aldinin eru ung
og óþroskuð eru þau haldgóður
matur. En fullþroska aldin mynda
um sig harða og sterka skel sem
má nota á margan máta eftir að
búið er að þurrka þau og tæma
innvolsið varlega úr þeim. Í tím-
ans rás hefur kalebass tekið á sig
ótal myndir. Allt frá því að vera
nettar flöskur með belg, hálsi og
stút yfir í það að vera gímöld sem
rúma tíu til fimmtíu lítra. Kalabass
getur verið stutt, digurt, langt eða
mjótt. Formunum er haldið við með
ræktun og úrvali. Plantan er einær,
þ.e.a.s. hún spírar, lifir, ber aldin og
deyr á einu regntímabili. Kalabass
er hin dæmigerða flaska sem menn
gátu fyllt af vatni og borið með sér
hvert sem þeir fóru.
Kalabass hefur verið ræktað um
allt heita- og heittempraða beltið
frá fyrstu tíð mannaferða. Það er
allt í senn matjurt, flaska, hljóð-
færi, hirsla, húsgagn og jafnvel
þjóðbúningur karla í fjarlægum
eylöndum. Gripi úr kalabassi er
að finna hjá öllum þjóðflokkum
sem búa við heitt loftslag. Í Afríku
hefur kalabass verið notað sem
korngeymsla, mjaltafata, hljóðfæri,
borðbúnaður o.s.frv. endalaust.
Frumbyggjar Ameríku þekktu og
notuðu kalabass löngu áður en
þeir höfðu nokkur kynni af fólki
annars staðar frá. Við Miðjarðarhaf
er kalabass ræktað sem matjurt líkt
og grasker. Sama er að segja um
öll Asíulönd, niður um Indónesíu
og yfir á Papúa-Nýju Gíneu þar
sem kalabass er algeng matjurt. Og
þarlendir karlar leggja oft mikla
vinnu í að móta kalabass-aldinin
meðan þau eru meyr til að gera
þau brúkleg sem „koteka“, einn
vegamesta gripinn hefðbundnum
klæðnaði þeirra.
Fróðleiksbásinn
Hafsteinn Hafliðason garðyrkjufræðingur
Jurtir Karlamagnúsar
– gúrkur og annað skylt, síðari hluti
Græna jólamelónan Piet de Sapo, gular kanarímelónur og efst strengjamelóna.
Melónusali í Samarkand árið 1915 – litljósmynd eftir Prokudin-Gorskii.
Þjóðbúninga-kalabass-Papúa-Nýja
Gínea.
Galia net-melóna.