Bændablaðið - 15.12.2016, Qupperneq 70

70 Bændablaðið | Fimmtudagur 15. desember 2016
„Fólk vissi ekki hvaðan hann kom
eða hvert hann fór.“ Þannig segir í
kvæði Jóhannesar úr Kötlum um
jólaköttinn. Í samræmi við þau orð
skáldsins hefur skepnan löngum
þótt dularfull og torskilin.
Allt frá tímum Forn-Egypta,
þegar byrjað var að temja köttinn
sem heimilisdýr, hefur hann haft á
sér dularfullan blæ í trúarbrögðum
og þjóðtrú manna og verið tengd-
ur göldrum og myrkraöflum ýmiss
konar. Tengsl kattarins við undir-
heima og myrkraverk eru eflaust til-
komin vegna náttúrulegs eðlis katt-
arins sem næturdýrs og meðfæddra
hæfileika hans til að bjarga sér í
náttmyrkri. Þessi ímynd kattarins í
þjóðtrúnni hefur fylgt honum fram
á þennan dag og ekki er að sjá að
kristin trúarbrögð hafi náð að breyta
henni.
Óvættur sem fer á kreik
í svartasta skammdeginu
Jólakötturinn er í samræmi við
þessa ímynd, hann er óvættur sem
fer á kreik í svartasta skammdeginu
ár hvert og vekur ugg í brjóstum
manna. Hversu gömul hún er þessi
þjóðtrú um köttinn í tengslum við
undirbúning jóla, er ekki vitað né
hvernig hún varð til.
Elsta íslenska heimildin um hann,
sem þekkt er, eru ummæli Árna
Sigurðssonar úr Breiðdal frá því um
miðja 19. öld en þau voru ekki fest á
blað fyrr en 1911. Frásögn um jóla-
köttinn birtist fyrst á prenti í þjóð-
sögum Jóns Árnasonar árið 1864.
Siðir sem tengjast honum eru þó
mun eldri því elsta heimild, sem ég
þekki, um að skömm þyki að fá ekki
ný föt fyrir jól er frá því um alda-
mótin 1500. Þær upplýsingar koma
fram í ljóði hins skoska Williams
Dunbar (1460–1520) sem var hirð-
skáld hjá James IV Skotakonungi
(ríkjandi 1488–1513). Mikilvægi
þess að fá ný föt fyrir jólin þekkist
því víðar en á Íslandi en það sem
virðist séríslenskt við siðinn er hlut-
verk kattarins við að refsa þeim sem
ekki fá ný föt.
Jólakötturinn er nefnilega einn af
mörgum svipuðum jólavættum sem
þekkst hafa í Evrópu á liðnum öldum
og talið er að eigi sér fornar sameig-
inlegar rætur í heiðni. Hlutverk allra
er að fylgjast með jólaundirbúningi
manna og sjá til þess þeir klári þau
verk sem vinna þarf fyrir jólin.
Tengdust vinnusemi fólks í
bændasamfélaginu
Ljóst er að hlutverk jólakattarins og
samskonar jólavætta tengdust vinnu-
semi fólks í bændasamfélaginu og
jólaundirbúningi. Það gefur auga leið
af hverju hræða þurfti fólk og refsa
þeim sem ekki fengu ný föt fyrir jólin
Í samfélagi sjálfsþurftar-
búskaparins valt á öllu að fólk ynni
saman að sameiginlegu markmiði og
til þess að njóta jólahátíðarinnar varð
að ljúka öllum verkum tímanlega,
hvort sem það var að prjóna og vinna
fatnað, þrífa, baka, brugga eða útbúa
jólamatinn.
Það var hagur húsbænda og heim-
ilismanna að allur undirbúningur jóla
gengi vel fyrir sig og ef einhverjir
voru latir og töfðu verkin varð
eðlilega að grípa til einhverra
úrræða. Þar komu ofangreindir
refsivendir, jólakötturinn og ætt-
ingjar hans, til sögunnar.
Át stundum „jólaref“ fólksins
Jólakötturinn gerði víst ýmsar
skammir af sér en sagt var að
hann æti stundum jólaref fólks-
ins en það er sá matur sem
hverjum manni var skammtaður
til jólanna hér áður.
Fleiri siðir tengdust jólak-
ettinum og einn var sá að klára
skyldi allt sem byrjað var á
fyrir jólin,
annars varð
það jólafeitt. Það
þýddi að jóla-
kötturinn tók þá
allt feitmeti sem
fólki var skammtað
á jólum og nuddaði
því í óklárað
prjónlesið.
Af ein-
h v e r j u m
ástæðum, sem
ekki er vitað um,
virðist sem þessi
siður hafi eink-
um þekkst á vest-
anverðu landinu.
Að fara í
jólaköttinn
Það sem er þó þekktast við
kött þennan eru þau orðtök
sem honum tengjast. Ef fólk
stendur sig illa við jólaundirbún-
ing er sagt að hann refsi fólki, en
sagt er að sá sem enga flík fái fyrir
jólin fari í jólaköttinn.
Samkvæmt heimildamönnum
þjóðháttadeildar Þjóðminjasafns og
Árnastofnunar merkir þetta orðtak
eitthvað miður gott, t.d. að fólk fari
í jólaköttinn ef það fær engar gjaf-
ir, að jólakötturinn taki fólkið, éti
jólamat þess eða geri því eitthvert
mein, í versta falli éti það. Einnig
þekkist orðtakið að sá klæði köttinn/
jólaköttinn sem ekki fær nýja flík
fyrir jólin og þekkist það einkum
norðanlands. Einn heimildarmaður
þjóðháttadeildar þekkir það að sá
fari í jólaköttinn sem síðastur fer í
sparifötin á aðfangadagskvöld og
annar segir að það hafi þýtt „… að
vera í sömu fötunum og áður eins
og kötturinn…“.
Sams konar vættir og jólaköttur-
inn hérlendis eru Grýla og jóla-
sveinarnir synir hennar. Hlutverk
þeirra hefur einkum falist í því að
hafa hemil á óþekkum börnum sem
trufla undirbúning foreldra fyrir
jólin. Ekki er annað vitað en Grýla
gamla gegni enn samviskusam-
lega þessu hlutverki sínu en eftir
að jólasveinarnir okkar kynntust
frásögnum af heilögum Nikulási,
fyrirmynd hins vestræna nútíma
jólasveins, hafa þeir orðið velvilj-
aðir karlar og fært börnum gjafir. Þó
eimir enn eftir af hrekkjóttri lund
þeirra en það er a.m.k. ljóst að þeir
eru löngu hættir að stunda mannát
líkt og móðir þeirra Grýla er hvað
þekktust fyrir.
Einn þekktasti ættingi jóla-
kattarins á erlendri grund er hinn
norræni jólahafur (jólageit) sem
er að mörgu leyti eins í háttum og
kötturinn, þ.e. jólavættur sem refsar
þeim sem ekki fá nýja flík fyrir jólin.
Um jólahafur þekkist norska orðtak-
ið: „att gå buck“ sem er sam-
bærilegt við fyrrnefnd orðtök
um jólaköttinn. Í norskri þjóðtrú
þýðir það beinlínis að klæðast gervi
jólahafursins eins og tíðkast hefur í
jólaleikjum á Norðurlöndum. Árni
Björnsson þjóðháttafræðingur, aust-
urrísk/norski þjóðfræðingurinn Lily
Weiser-Aall (1898–1987) og Terry
Gunnell, prófessor í þjóðfræði við
Háskóla Íslands, hafa bent á að orð-
tök þau sem tilheyra jólakettinum,
þ.e. að fara í jólaköttinn eða klæða
köttinn/jólaköttinn geti haft samb-
ærilega merkingu og orðtökin um
jólahafurinn, þ.e. í þeirri merkingu
að klæða sig í gervi kattarins. Þó
ekki þekkist innlendar heimildir
þess efnis er það samt síður en svo
útilokað þar sem hérlendist tíðk-
uðust vikivakaleikir fyrr á öldum,
m.a. um jólaleytið, þar sem menn
klæddust í gervi ýmissa kynja-
dýra og vætta. Ef svo væri gæti
jólakötturinn átt sér fornar rætur
því ýmis dýragervi hafa þekkst í
margskonar hátíðum og leikjum á
Norðurlöndum, Bretlandseyjum og
víðar í Evrópu á miðöldum. Sænski
þjóðfræðingurnn Dag Strömbäck
(1900–1978) telur að þessir
alþýðuleikir séu leifar af heiðnum
helgisiðum og megi rekja þá allt
aftur til menningar Rómaveldis.
Fleiri tilgátur má nefna sem
varða uppruna jólakattarins í
íslenskri þjóðtrú. Árni Björnsson
telur að munnmæli um jólahafur-
inn hafi borist hingað frá Noregi
einhvern tímann á tveimur síðast-
liðnum öldum og haft áhrif á að til
urðu sagnir um jólaköttinn. Hann
segir enn fremur að þar sem geitur
hafi verið fátíðar hér og óþekktar
sem óvættir hafi kötturinn orðið
fyrir valinu og vísar í þekktar sagnir
um kattarskrímsli í þjóðtrúnni máli
sínu til stuðnings. Guðmundur
Ólafsson fornleifafræðingur er
þessu ekki sammála og telur
líklegt að jólakötturinn sé mun
eldri í þjóðtrú okkar Íslendinga.
Hann setti fram þá tilgátu að
jólakötturinn og jólahafurinn
væru eins konar afkomendur
púka þess sem fylgdi heilögum
Nikulási í leikrænni framsetn-
ingu þess siðar sem tíðkaðist
öldum saman í Evrópu. Heilagur
Nikulás var m.a. verndari barna
og tíðkaðist í kaþólskum sið að
einhver klæddist gervi hans og
kæmi á messudegi dýrlingsins,
6. desember og færði börnum
gjafir. Í fylgd hans var oft
hlekkjuð vera í gervi púka
sem sá m.a. um að refsa
þeim sem óþægir voru.
Guðmundur fjallar um það
hvernig púki þessi hafi klofnað og
getið af sér mismunandi afleidd-
ar myndir jólavætta, þ. á m. geit-
hafurinn í Skandinavíu og köttinn á
Íslandi. Þá má velta því fyrir sér af
hverju þessi jólavættur okkar birtist
í kattarmynd. Í því sambandi bendir
Guðmundur á þá þjóðtrú sem þekkst
hefur í Evrópu öldum saman um
hamskiptahæfileika djöfulsins sem
m.a. geti birst í kattarmynd og nefnir
eitt hollenskt heiti djöfulsins sem er
„Duivekater“ (djöfulsköttur).
Hvað varðar síðan tengsl katta
við jólasiði þá þekktist það meðal
Hollendinga og Þjóðverja að baka
brauð á jólunum sem fékk þetta
sama heiti. Sá siður mun síðar hafa
borist til Svíþjóðar og tengst jólasið-
um þar. Guðmundur telur þ.a.l. að
hinn evrópski „Duivekater“ og hinn
íslenski jólaköttur séu báðir afkom-
endur fyrrnefnds púka Nikulásar.
Hann álítur að Sæmundur fróði
(1056–1133) hafi kynnst þessum
sið, þ.e. leikrænni framsetningu
Nikulásar og púkans (forvera
jólakattarins) 6. desember, um það
leyti sem hann er talinn hafa stund-
að nám í Svartaskóla og síðan flutt
siðinn með sér heim.
Líka í Sturlungu
Í Sturlunga sögu er þess getið
að sonarsonur Sæmundar fróða,
Sæmundur Jónsson í Odda hafi
haft það til siðs að halda veislur á
Nikulásarmessu. Guðmundur telur
að það megi rekja til þess áhuga
sem sagt er að Sæmundur fróði
hafi haft á heilögum Nikulási og
dýrkun hans en kirkjan í Odda var
helguð dýrlingnum í kaþólskri tíð.
Gunnell telur hins vegar ólíklegt
að Sæmundur hafi flutt þennan sið
með sér hingað til lands á 12. öld
og segir að ekki virðist sem siðurinn
hafi öðlast vinsældir í Frakklandi
og Norð-vestur-Þýskalandi fyrr en
á 13. öld, þ.e. á því svæði sem talið
er að Svartiskóli gæti hafa verið.
Kannski bara
tungumálamisskilningur
Fleiri hugmyndir um upp-
runa jólakattarins má nefna
en Gunnell telur að norskur
framburður á þessum orðum
jólageit og jólaköttur sé nógu
líkur til að hafa getað valdið
misskilningi þar sem geitur
hafa ætíð verið fátíðar hér á
landi.
Það má einnig benda á
að jólakötturinn er ekki
eina kattarskrímslið í
þjóðtrú okkar. Þar koma
til sögunnar skrímsli af
kattarkyni sem eru skoff-
ín, skuggabaldur, finn-
gálkn og urðarköttur en
sagt er að jólakötturinn
sé af urðarkattakyni. Líkt
og jólakötturinn eru þetta
myrkraverur sem hættu-
legar eru mannfólkinu.
Sams konar þjóðtrú þekk-
ist á Bretlandseyjum, ekki
hvað síst í keltneskri þjóðtrú,
en þar finnast mörg dæmi
um illvíg kattarskrímsli sem
ógna lífi og limum manna.
Það sem er athyglisvert
við þessar heimildir er
að samkvæmt lýsingum
minnir margt í fari katt-
arskrímslanna óneitanlega
á framferði jólakattarins
okkar eins og því er lýst í
hugarheimum heimildamanna
þjóðháttadeildar Þjóðminjasafns
og Árnastofnunar og í kvæði
Jóhannesar úr Kötlum. Því má vel
álykta að samband geti verið þarna
á milli því landnámsmenn, m.a. af
keltneskum ættum, komu hingað
frá Bretlandseyjum. Ástæðulaust
er að ætla annað en að þeir hafi
flutt með sér munnmæli og þjóðtrú
ýmiss konar, ef til vill hugmyndir
sem áhrif höfðu á þjóðtrú okkar um
jólaköttinn.
Jólakötturinn á sér víða
samsvörun
Samkvæmt framangreindri umræðu
er ljóst að ekki er vitað með nákvæmri
vissu hvernig fæðingu jólakattarins
bar að enda er sjaldgæft að slíkt sé
hægt þegar um aldagamla þjóðtrú er
að ræða. Engu að síður er hægt að
draga ákveðnar ályktanir af heim-
ildum. Jólakötturinn er svipaður í
háttum og fjöldamargir jólavættir
sem þekkst hafa á Norðurlöndum,
Bretlandseyjum og á meginlandi
Evrópu um aldir. Þar koma líka til
sögunnar jólaleikir og vikivakar þar
sem þekkt var, bæði hérlendis og
erlendis, að menn klæddust gervum
ýmissa dýra og vætta og talið að eigi
sér fornar rætur aftur í heiðni.
Samkvæmt skoskum heimildum
frá því um 1500 er ljóst að illt þótti
að fá ekki ný föt fyrir jól svo sú þjóð-
trú er a.m.k. 500 ára gömul. Því ætti
að vera óhætt að draga þá ályktun
að jólakötturinn eigi sér aldagamlar
rætur þó ekki sé vitað um eldri heim-
ildir um hann hérlendis en frá því um
miðja 19. öld.
Ekki útdauður
Þrátt fyrir það að forsendurnar fyrir
hlutverki jólakattarins séu brostnar
með breyttri samfélagsgerð er hann
samt ekki útdauður.
Nú í byrjun nýrrar aldar er köttur-
inn enn á sveimi því stundum sést
vitnað í þennan forna fjanda m.a.
í fataauglýsingum fyrir jólin. Einn
heimildarmaður þjóðháttadeildar
Þjóðminjasafnsins er þeirrar skoðun-
ar að jólaköttur nútímans birtist í
gervi sölumannsins og tilbúinna þarfa
þess verslunaræðis sem nú einkennir
jólin og ógnar fjárhagsafkomu fólks.
Á þann hátt má segja að jólakötturinn
aðlagi sig nútímaháttum manna.
/Kreddur - Vefrit um þjóðfræði
Skonsa, húsköttur á Kjalarnesi, áhugasöm um
jólaundirbúning. Mynd / Hrefna S.Bjartmarsdóttir
Jólakötturinn.
Teikning / Jón Baldur
Hlíðberg