Morgunblaðið - 20.01.2020, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 20. JANÚAR 2020
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Umhverfis-ráðherrafer nú um
og kynnir áform um
hálendisþjóðgarð.
Segja má að sá þjóð-
garður yrði veruleg útvíkkun á
Vatnajökulsþjóðgarði en hann
tæki einnig yfir einstök friðlýst
svæði utan þess þjóðgarðs, svo
sem Þjórsárver og Guðlaugs- og
Álfgeirstungur, sem hafa þegar
verið friðlýst.
Markmið með friðlýsingu ein-
stakra svæða eins og þeirra sem
hér eru nefnd eru tiltölulega
skýr, að vernda einstakar nátt-
úruminjar. Þetta hefur verið
gert víða um land með ágætum
árangri og um það hefur ríkt góð
sátt.
Þegar rætt er um að gera
þriðjung landsins að þjóðgarði
kann málið að horfa öðruvísi við
og eðlilegt að um það fari mikil
umræða og allar hliðar skoðaðar.
Þess vegna er gagnlegt að um-
hverfisráðherra fari um landið
og kynni hugmyndir sínar, en
miklu meira þarf til.
Áform um hálendisþjóðgarð
hljóma vel en hvað þýða þau í
raun og hverju eiga þau að skila
sem ekki má ná með einfaldari
hætti og í meiri sátt? Á vef um-
hverfisráðuneytisins segir að
markmiðin með stofnun þjóð-
garðs á miðhálendinu séu „marg-
þætt, svo sem að vernda náttúru
og sögu miðhálendisins og skapa
umgjörð um svæðið sem gefur
almenningi kost á að kynnast og
njóta náttúru þess, menningu og
sögu“. Með þessu er líklega að-
allega átt við að koma upp gesta-
stofum, sem veita upplýsingar
um þjóðgarðinn, ráða landverði
og kynna reglur um umgengni
um svæðið. Ekkert hindrar
stjórnvöld í að ná þessum mark-
miðum og ýmsum öðrum, svo
sem um rannsóknir á svæðinu,
án stofnunar þjóðgarðs.
Enn fremur segir: „Þjóðgarð-
inum er einnig ætlað að efla sam-
félög og styrkja byggð og at-
vinnustarfsemi, ekki síst heima í
héraði.“ Þetta er umdeilanlegra
og þegar hafa komið fram efa-
semdir um að svo víðtækur þjóð-
garður sé til þess fallinn að ná
þessu markmiði. Þá hafa heima-
menn áhyggjur af því að áhrif
þeirra um hvernig gengið skuli
um svæðið og hvernig það skuli
nýtt færist frá þeim og til ann-
arra. Og þeir hafa fulla ástæðu
til að óttast þegar þeir sjá að eitt
af markmiðum með stofnun
þjóðgarðsins er að tryggja að-
komu félagasamtaka að stefnu-
mótun svæðisins og ákvarð-
anatöku um landnýtingu.
Ýmsir aðilar, svo sem félaga-
samtök, hafa nú þegar mikla að-
komu að öllum stærri fram-
kvæmdum hér á landi. Þekkt er
að erfitt er og virðist stundum
nánast ómögulegt að ráðast í
framkvæmdir, jafnvel þótt þær
uppfylli öll skilyrði og hafi kom-
ist í gegnum nálarauga ramma-
áætlunar. Kæruleiðir eru greið-
færar og auðvelt að tefja verk úr
hömlu, jafnvel
þannig að mjög get-
ur dregið úr vilja
framkvæmdaaðila
til að ráðast í verk-
in. Enda er það til-
gangurinn með kærunum.
Í kynningu ráðuneytisins á
miðhálendisþjóðgarði kemur
skýrt fram að enn erfiðara verði
en nú er að ráðast í nýjar virkj-
anir á svæðinu. Ákveðin smuga
sé að taka ákvörðun um virkjanir
við afgreiðslu á þriðja áfanga
rammaáætlunar á Alþingi í vor,
en þær þurfi þó að lúta enn
strangari skilyrðum en virkjana-
kostir annars staðar. Hið sama
eigi við um vegi og línur, og nýj-
ar háspennulínur verði alfarið
bannaðar. Þetta síðastnefnda
hlýtur meðal annars að kalla á
skoðun í ljósi þeirrar umræðu
sem átt hefur sér stað um raf-
orkuöryggi eftir veðurofsann í
desember.
Augljóst er, þegar þau sjónar-
mið sem umhverfisráðherra hef-
ur sett fram eru skoðuð, að meg-
inmarkmiðið með þjóðgarði sem
spannar allt hálendi landsins er
að koma í veg fyrir frekari virkj-
anir á svæðinu. Öðrum mark-
miðum mætti ná fram á annan
hátt.
Náttúruvernd er mikilvæg og
á skilið að fá ríka athygli og
stuðning. Það má þó spyrja
hvort það fari endilega saman
við náttúruvernd að gera miðhá-
lendið allt að þjóðgarði ef sú
staðhæfing sem lesa má á vef
umhverfisráðuneytisins er rétt,
að þjóðgarðurinn „yrði stuðn-
ingur við ferðaþjónustu í land-
inu“ og myndi hafa „mikið að-
dráttarafl“. Er víst að með
þjóðgarði takist að sameina þau
markmið að fjölga stórkostlega
ferðamönnum á miðhálendinu og
tryggja að þeir gangi vel um,
fylgi nákvæmlega öllum reglum
og haldi sig á merktum slóðum?
Annað sem stjórnvöld verða
að svara er hvernig það að
hindra uppbyggingu endurnýj-
anlegrar orkuframleiðslu fer
saman við markmið í loftslags-
málum, þar sem allt kapp er lagt
á að draga úr losun kolefnis
(nema ef til vill þegar flogið er
með flokk manna á ráðstefnur
um loftslagsmál).
Fram hefur komið að fram-
leiðsla á áli er til dæmis að fær-
ast til Kína, sem framleiddi um
aldamót 10% áls í heiminum en
framleiðir nú 56% alls áls. Þessi
framleiðsla er að langstærstum
hluta með jarðefnaeldsneyti.
Væri ekki nær fyrir Ísland, í
ljósi loftslagsmarkmiða, að auka
orkuframleiðslu og draga þannig
úr notkun kola og olíu við marg-
víslega framleiðslu eða rekstur
gagnavera?
Þetta er meðal þess sem
stjórnvöld verða að taka afstöðu
til og útskýra fyrir lands-
mönnum hvernig markmið í
loftslagsmálum fara saman við
að hindra frekari uppbyggingu á
framleiðslu endurnýjanlegrar
orku.
Margt þarfnast
umræðu og
útskýringar}
Hálendisþjóðgarður
V
ið erum öll mishæf þegar kemur að
því að taka ákvarðanir. Ef þær
ákvarðanir varða okkar eigið líf
þá erum við almennt fullfær um
að taka allar ákvarðanir og búa
við afleiðingar sem af verða. Í örfáum tilfellum
gerist það að við teljumst ekki fullfær til
ákvarðanatöku um eigið líf, um það fjalla lög-
ræðislög og barnasáttmáli Sameinuðu þjóð-
anna svo dæmi séu tekin.
Þegar kemur að opinberum ákvörðunum,
hins vegar, þá verða hæfismálin eilítið flóknari.
Þingmenn eru einungis bundnir af sannfær-
ingu sinni samkvæmt stjórnarskrá og teljast
einungis vanhæfir samkvæmt lögum þar sem
„enginn þingmaður megi greiða atkvæði með
fjárveitingu til sjálfs sín“. Störf þingmanna eru
hins vegar mjög fjölbreytt og þau hitta oft
hagsmunaaðila til þess að fræðast um ýmis mál. Það að
hitta og tala við sérhagsmunaaðila gerir þingmenn ekki
vanhæfa á lagatæknilegan hátt en það getur haft áhrif á
umræðu málsins og þann málflutning sem þingmaður
hefur um málið. Þess vegna eru lög og reglur um sam-
skipti kjörinna fulltrúa við svokallaða hagsmunaverði
(lobbíista) sem snúast aðallega um að kjörnir fulltrúar
veiti upplýsingar um hvar og hvenær þeir hitta slíka
hagsmunaverði en líka um fjármuni sem hagsmunaverðir
nota í auglýsingar, kynningar og þess háttar.
Sérhagsmunir snúast um að settar séu sérstakar regl-
ur eða sérstök fjárveiting sé veitt til þeirra. Slíkar reglur
eða fjárveitingar geta brotið á jafnræði, sérstaklega ef
veittir eru greiðar til framgöngu þeirra mála.
Grunur um slíka greiðastarfsemi getur haft
alvarlegar afleiðingar þar sem traust á opin-
berum ákvörðunum skiptir máli.
OECD fjallar um mikilvægi trausts neyt-
enda og fjárfesta til hins opinbera. Hvernig
traust er lykilatriði í efnahagsákvörðunum og
útdeilingu opinberra fjármuna. Hvaða áhrif
traust hefur á stefnumótun, lagasetningu og
lýðræðið sem byggist á samvinnu og sam-
þykki borgara landsins. Án trausts virka
ákvarðanir ekki því það trúir því enginn að
þær séu teknar í þágu allra frekar en þágu
fárra.
Þess vegna skiptir eftirlitshlutverk þings-
ins lykilmáli. Vandamálið sem við glímum við
þar er hins vegar hvítþvottur og pólitík. Póli-
tískir stuðningsmenn vilja nota eftirlitstækið
til þess að hvítþvo á meðan pólitískir andstæðingar eru
sagðir vera í krossferð. Hvort tveggja og hvorugt getur
verið satt í einstaka málum og því verðum við að spyrja
hvernig getum við sinnt eðlilegu eftirliti gagnvart vafa-
sömum ákvörðunum ráðherra þegar lítið er gert úr vaf-
anum og ferlið er þvælt og allt gert til þess að firra alla
allri ábyrgð?
„Þeir munu ráðast að okkur með upphrópunum, með
því að loka fjölmiðlunum. Þeir munu reyna að hæða okk-
ur, reyna að láta allt líta út sem upphlaup eða gífuryrði.“ –
Vilmundur Gylfason, 1982.
Björn Leví
Gunnarsson
Pistill
Vanhæfi, upphlaup og gífuryrði
Höfundur er þingmaður Pírata. bjornlevi@althingi.is
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
BAKSVIÐ
Guðmundur Sv. Hermannsson
gummi@mbl.is
Íranskir skákmenn hafa að und-anförnu mjög látið að sérkveða á alþjóðavettvangi,einkum ungir skákmenn. En
sú athygli, sem beinst hefur að þeim,
hefur einnig undirstrikað þá aug-
ljósu gjá, sem hefur myndast á milli
trúarlegra boða og banna klerka-
stjórnarinnar í Íran og almennings í
landinu.
Shohreh Bayat er alþjóðlegur
skákdómari, ein af fáum konum í As-
íu sem bera þann þann titil, og hún er
nú yfirdómari í heimsmeistaraeinvígi
kvenna í skák milli Ju Wenjun frá
Kína og Alexöndru Gorytskinu frá
Rússlandi. Fyrri hluti einvígisins var
haldinn í Shanghai og þegar myndir
birtust í írönskum fjölmiðlum af Ba-
yat með skákkonunum varð uppi fót-
ur og fit vegna þess að dómarinn
huldi ekki hár sitt með slæðu eins og
íranskar reglur kveða á um heldur
bar slæðuna um hálsinn og huldi
hnakkann að hluta.
„Ég kveikti á símanum mínum og
sá, að myndin af mér var í öllum
írönskum fjölmiðlum. Þeir héldu því
fram, að ég væri ekki með slæðu þar
sem ég vildi mótmæla kröfu um að
bera hijab,“ sagði Bayat við breska
ríkisútvarpið, BBC.
Hún segist fram að þessu ávallt
hafa borið slæðu þegar hún sótti al-
þjóðleg skákmót, bæði sem keppandi
og dómari, þótt hún væri ósammála
þessari reglu.
„Hún stríðir gegn því sem ég trúi
á. Fólk á að hafa rétt til að ákveða
hverju það klæðist en ekki vera neytt
til þess,“ sagði hún.
Í kjölfarið lýsti Bayat því yfir, að
hún ætlaði ekki að snúa aftur til Ír-
ans. „Það sitja margir í fangelsi í Ír-
an vegna slæðureglunnar, slíkt er
tekið mjög alvarlega,“ sagði hún við
BBC. Hún sagðist hafa beðið íranska
skáksambandið að skrifa bréf með
staðfestingu um að öryggi hennar
yrði tryggt ef hún snéri heim, en því
var hafnað.
Síðari hluti heimsmeistaraeinvígis
kvenna stendur nú yfir í Vladivostok
í Rússlandi og á myndum þaðan sést,
að Bayat ber ekki lengur slæðu; hún
segist ekki lengur hafa neinu að tapa.
Önnur þekkt írönsk íþróttakona,
Kimia Alizadeh, sem vann brons-
verðlaun í taikwondo á Ólympíu-
leikunum í Ríó árið 2016, tilkynnti á
samfélagsmiðlum í síðustu viku, að
hún hefði ákveðið að flýja land og
óska eftir hæli í Hollandi. Alizadeh,
sem er 21 árs, sagðist ekki lengur
vilja taka þátt í „hræsni, lygum,
óréttlæti og smjaðri“ og bætti við að
írönsk stjórnvöld hefðu nýtt árangur
hennar í áróðursskyni, en nokkur
dæmi eru um, að íranskar skákkon-
ur hafi verið reknar úr íranska skák-
sambandinu fyrir að verða uppvísar
að því að bera ekki slæður á skák-
mótum í öðrum löndum.
Írönsk stjórnvöld hafa einnig
bannað skákmönnum að tefla við
ísraelska skákmenn á alþjóðlegum
mótum og þeir sem óhlýðnast eru
ýmist reknir úr landsliðum eða
bannað að iðka skák. Skákmaðurinn
Borna Derakhshan var til dæmis
rekinn úr íranska skáklandsliðinu
árið 2017 fyrir að tefla við ísraelska
stórmeistarann Alexander Huzman
á skákhátíð í Gíbraltar.
Það vakti athygli nýlega, að Par-
ham Maghsoodloo, sem árið 2018
vann heimsmeistaramót ungmenna í
skák, tefldi við ísraelskan skákmann
í haust á hraðskákmóti í Sitges á
Spáni. Í kjölfarið bönnuðu írönsk
stjórnvöld þarlendum skákmönnum
að taka þátt í heimsmeistaramót-
unum í atskák og hraðskák sem
haldin voru í Moskvu í lok síðasta
árs.
Íranskir skákmenn
flýja boð og bönn
AFP
Skákdómari Shohreh Bayat að störfum á HM kvenna í Vladivostok.
Íraninn Alireza Firouzja er 16
ára gamall og margir spá því að
hann verði heimsmeistari í skák
innan fárra ára. Firouzja hefur
dvalið í Frakklandi við skákiðk-
anir og lýsti því nýlega yfir, að
hann hefði sagt sig úr íranska
skáksambandinu í kjölfar þess
að írönskum skákmönnum var
bannað að tefla á HM í atskák
og hraðskák. Hann keppti þar
undir fána alþjóðaskák-
sambandsins, FIDE, og endaði í
2. sæti í atskákmótinu. Í fyrra
skipaði íranska skáksambandið
Firouzja að gefa skák gegn ísra-
elskum skákmanni án tafl-
mennsku á skákmóti í Grenke í
Þýskalandi.
Yfirgaf Íran
HEIMSMEISTARAEFNI
AP
Efnilegur Firouzja að tafli.