Morgunblaðið - 29.06.2020, Qupperneq 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 29. JÚNÍ 2020
SÉRSMÍÐI
Fanntófell hefur sérhæft sig í framleiðslu á borðplötum og sólbekkjum síðan 1987.
Fanntófell ehf. | Gylfaflöt 6-8 | 112 Reykjavík | Sími 587 6688 | fanntofell.is
Sérsmíðum eftir óskum hvers og eins.
Þú kemur með hugmyndina og við
látum hana verða að veruleika með
vandaðri sérsmíði og flottri hönnun.
Hólaprentsmiðja Guðbrands
Hólum í Hjaltadal 1573-1589
Guðbrandur Þorláksson (1541-
1627) sem hafði verið prestur að
Breiðabólstað í Húnaþingi varð bisk-
up að Hólum 1571. Á Breiðabólstað
hafði hann kynnst prentsmiðju Jóns
sænska sem þar hafði þjónað og syni
hans Jóni Jónssyni prentara sem tók
við prentsmiðjunni eftir föður sinn.
Guðbrandur tók miklu ástfóstri við
prentsmiðjuna á Breiðabólstað og sá
að hann gat nýtt
sér hana til að
innræta mönnum
siðbótina. Hann
fékk því Jón
Jónsson Matt-
híasson til að
leigja sér prent-
smiðjuna og setti
hana niður að
Hólum 1573.
Hann fékk pappír og annað sem til
þurfti frá Kaupmannahöfn með
hjálp Páls Matthíassonar (Madsens)
Sjálandsbiskups. Þetta er skjalfest
skv. Jóni Borgfirðingi. Síðan var
byrjað að prenta 1574.
Guðbrandur Þorláksson biskup
sendi Jón prentara síðan í fram-
haldsnám til Kaupmannahafnar og
er sagt að hann hafi verið þar vet-
urinn 1575-1576 og kynnt sér frekari
prentarastörf en jafnframt hugað að
kaupum á nýrri prentþröng fyrir
Guðbrand. Um sama leyti og biskup
keypti sér svo nýja prentsmiðju
flutti Jón prentsmiðju sína að Núpu-
felli að því að talið er 1578. Jón
dvaldi samt að mestu á Hólum
næstu 11 árin við prentun fyrir Guð-
brand. Þau skilyrði höfðu fylgt þeg-
ar hann fékk jörðina Núpufell til
ábúðar. Merkustu ritin sem prentuð
voru á Hólum á þessum árum voru:
Lögbók Íslendinga, Jónsbók sem
var prentuð þar 1578 og endur-
prentuð 1580 (ef til vill að Núpufelli
1582). Biblían, sem seinna var kennd
við Guðbrand og nefnd Guðbrands-
biblía, var prentuð þar 1584 og
Sálmabókin frá 1589 sem markaði
tímamót í prentsögunni því þá bætt-
ist við söngmerkjastíllinn (nót-
urnar).
Guðbrandsbiblía er merkasta og
þekktasta rit sem hefur verið gefið
út og prentað á Íslandi. Hún er
stærri í sniðum en aðrar bækur sem
hér hafa verið prentaðar og þurfti
t.d. heilt kálfsskinn í bókbandið þeg-
ar hún var bundin inn. Talið er að
upplag bókarinnar hafi verið 500
eintök. Sagt er að sjö menn hafi unn-
ið að gerð hennar og Guðbrandur
stofnaði bókbandsstofu að Hólum
1584 þegar prentuninni var lokið.
Hann fékk bókbandssvein frá Ham-
borg, Jurin (Jürgin) að nafni sem
stjórnaði verkinu og hafði hann
nokkra aðstoðarmenn. Einn af þeim
hét Jón Arngrímsson og lærði hann
iðnina af Jurin og er því talinn fyrsti
iðnlærði bókbindarinn á Íslandi.
Hann varð síðan forstöðumaður bók-
bandsstofu Guðbrands. Kostnaður
var mikill við gerð bókarinnar og var
t.d. öllum kirkjum gert að leggja
einn ríkisdal til prentunarinnar.
Danakonungur veitti auk þess veru-
legan styrk til útgáfunnar.
Guðbrandsbiblía var ljósprentuð í
500 eintökum árin 1956-1957 í
óbreyttri mynd hjá Lithoprent og
aftur var hún ljósprentuð 1984 hjá
Kassagerð Reykjavíkur þegar 400
ár voru liðin frá því prentun biblíu
Guðbrands var lokið. Bókfell sá um
bókbandið í bæði skiptin.
Prentsmiðja Bianco Luno
Kaupmannahöfn 1832-2000
Christian Peter Bianco Luno
(1795-1852) var danskur prentari
sem rak prentsmiðju í Kaupmanna-
höfn frá 1832 til dauðadags 1852.
Eftir að faðir hans dó ári eftir að
hann fæddist flutti móðir hans til
Kaupmannahafnar og þar ólst Bi-
anco Luno upp við misjafnar að-
stæður.
Móðurbróðir hans kom honum í
prentnám í Álaborg þegar hann var
16 ára gamall. Hann útskrifaðist
sem fullnuma sveinn í faginu 1816,
en vann síðan í stuttan tíma í Kaup-
mannahöfn. Fór síðan ári seinna til
útlanda og ferðaðist um Evrópu í ein
ellefu ár. Hann heimsótti Þýskaland,
Sviss, Ítalíu og Ungverjaland og
vann í stórum prentsmiðjum í þess-
um löndum. Hann kom sér alls-
staðar vel með dugnaði sínum og líf-
legri framkomu.
Bianco Luno kom síðan aftur til
Kaupmannahafnar 1828, reynslunni
ríkari í sínu fagi og var nú svo hepp-
inn 1831 að fá einkaleyfi til að reka
nýja prentsmiðju, sem var sjaldgæft
í þá daga. Þar sem hann hafði ekkert
fjármagn hóf hann samvinnu við
prentarann F.W. Schneider, og 1.
janúar 1832 var Prentsmiðjan Bi-
anco Luno & Schneider opnuð í Pile-
stræde 8, sem fyrsta danska prent-
smiðjan sem var skipulega
uppbyggð og talin fyrirmyndar-
prentsmiðja.
Eftir að Schneider fór út úr fyrir-
tækinu 1837 varð Bianco Luno einn
stjórnandi. Árið eftir var flutt í rúm-
góða og nýtísku vinnusali í Øster-
gade 20. Hjá fyrirtækinu unnu nú
um 40 manns og það hafði margar
prentpressur en 1840 var fyrsta
hraðpressan keypt. Bianco Luno var
útnefndur konunglegur hirðprentari
1847. Hann hafði góð sambönd við
bókmennta- og vísindasamfélagið í
Danmörku, en það varð til þess að
prentsmiðja hans varð ein af þeim
stærstu í landinu. Þar létu rithöf-
undar eins og H.C. Andersen og Sø-
ren Kierkegaard prenta bækur sín-
ar og þar var einnig prentað danska
sagnfræðitímaritið Historisk Tids-
skrift sem var stofnað 1840 af
Christian Molbech.
Íslendingar létu ekki oft prenta
bækur sínar hjá Bianco Luno, en
Hið íslenska bókmenntafélag valdi
þá prentsmiðju þegar þeir gáfu út 50
ára afmælisrit sitt 1867. Það þurfti
að vanda til útgáfunnar og Bianco
Luno var ein vandaðasta prent-
smiðjan í Kaupmannahöfn á þessum
tíma. Bókin var bundin í pappírs-
band og fylgdu með steinprentaðar
myndir af stofnendum félagsins,
m.a. af Rasmus Kristján Rask o.fl.
Eftir lát Bianco Luno var prent-
smiðjan rekin áfram af ekkju hans
undir stjórn systursonar hans, Fre-
derik Siegfred Muhle (1829-1884) og
Ferdinand Dreyer (1833-1924), sem
frá 1873 varð einkaeigandi. Frá
árinu 1900 eignaðist hlutafélagið A/S
Carl Aller fyrirtækið og rak það
áfram til aldamótaársins 2000 þegar
það hætti. Carl Julius Aller (1845-
1926) var steinprentari og blaða-
útgefandi.
Prentmyndagerð
Ólafs J. Hvanndals
Reykjavík 1919-1949 og 1953-1954
og Akureyri 1949-1951
Ólafur J. (Jónsson) Hvanndal
(1879-1954) prentmyndasmiður
stofnaði fyrstu prentmyndagerð á
Íslandi 1. september 1919 í Reykja-
vík. Prentmyndagerð hans var fyrst
til húsa á efstu hæð Prentsmiðj-
unnar Gutenbergs í Þingholtsstræti
6, en var síðan flutt í Mjóstræti 6 ár-
ið 1930. Þar var fyrirtækið til 1937
að hann flutti það að Laugavegi 1 og
var hann þar til 1949. Þá fluttist
hann til Akureyrar og setti þar upp
prentmyndagerð. Það fyrirtæki
gekk ekki vel og varð hann að hætta.
Kom hann þá aftur til Reykjavíkur
1951 og ætlaði að stofna strax aftur
prentmyndagerð á ný, en það varð
ekki af því fyrr en árið 1953, vegna
umferðarslyss sem hann lenti í eftir
komuna frá Akureyri. Fyrirtæki
hans var til húsa að Smiðjustíg 11 og
rak hann það í rúmt ár, en þá lést
hann. Árið 1949 gaf hann Lands-
bókasafninu afþrykk af flestum
myndamótum sem hann hafði búið
til. Ólafur J. Hvanndal lærði prent-
myndagerð í Kaupmannahöfn hjá
Hjalmar Karlsen, síðan fór hann til
Þýskalands og lærði þar til fullnustu
prentmyndagerð í Prentmyndagerð
Brockhaus í Leipzig. Þá hélt hann til
Íslands aftur og lagði fyrst gjörva
hönd á margt, m.a. leiðsögn ferða-
manna og umboðs- og heildsölu á
stríðsárunum fyrri. Að lokinni
heimsstyrjöldinni stofnaði hann síð-
an fyrstu prentmyndagerðina á Ís-
landi og var hann sá eini í þeirri
grein í 18 ár. Hann hlaut silfurpen-
ing og heiðursskjal á iðnsýningunni
1911.
Fyrirferðarmestu verkefnin í
prentmyndagerð Ólafs voru dag-
blöðin, einkanlega Morgunblaðið, en
nokkuð bar einnig á öðrum blöðum
og tímaritum. Þá fór mikil vinna í
Spegilinn, enda var hann ríkulega
myndskreyttur með teikningum
Tryggva Magnússonar. Eins var
alltaf þó nokkuð um myndir í bækur.
Þessir prentmyndasmiðir unnu hjá
Ólafi í upphafi heimsstyrjaldarinnar:
Eymundur Magnússon, Einar Jóns-
son og Páll Finnbogason, en fjöl-
margir prentmyndasmiðir lærðu fag
sitt hjá Prentmyndastofu Ólafs J.
Hvanndals, m.a. þeir Helgi Guð-
mundsson (1908-1969) og Jón Stef-
ánsson (1925-1977).
Íslensk prentverkssaga
Bókarkafli |Í Prentsmiðjubókinni rekur Svanur Jóhannesson sögu allra prentfyrirtækja frá því prentun hófst á Íslandi
um árið 1530, en einnig getur hann um prentsmiðjur í Kaupmannahöfn sem prentuðu íslenskar bækur og fyrirtæki
sem þjónustuðu prentsmiðjur með prentmyndagerð og offsetþjónustu meðal annars. Bókina prýða 863 ljósmyndir.
Siðbótarmaður Guðbrandur Þorláksson Hólabiskup.
Frumkvöðull Ólafur J. Hvanndal prentmyndasmiður að störfum.