Morgunblaðið - Sunnudagur - 21.06.2020, Síða 4

HEIMURINN
4 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21.6. 2020
Efnahagslegar aðstæðurflestra Íslendinga eru góðar.Mörg látum við því, eða vilj-
um að minnsta kosti, hluta tekna
eða eigna okkar renna til góðgerð-
armála. En vand-
inn er að vita
hvert eigi að láta
peningana renna.
Á Íslandi er
fjöldi góðgerðar-
samtaka, og enn
fleiri utan lands-
steinanna, sem
vinna mikilvægt
verk og vert að einhver leggi þeim
lið. En hvar kemur peningurinn að
mestum notum? Hvar mun hann
bjarga eða bæta sem flest líf?
Skilvirk góðmennska
Heimspekingurinn Peter Singer,
ásamt fleirum, hefur talað fyrir
hugmyndafræði sem kallast „effec-
tive altruism“ og ég kýs að þýða
sem skilvirka góðmennsku. Skil-
virk góðmennska er í grunninn sú
stefna að nota gögn og rök til að
álykta um hagkvæmustu leiðina til
að hjálpa öðrum. Þetta þýðir að í
stað þess að styrkja góðgerðar-
samtök sem láta manni líða vel
þegar maður styrkir þau sé skoðað
hversu mikið gagn þessi góðgerð-
arsamtök gera.
Það fyrsta sem ber að skoða
þegar skilvirkni góðgerðarsamtaka
er rædd er hve stórt hlutfall pen-
inganna fer raunverulega í að bæta
líf fólks. En samtök sem taka við
10.000 kr. og setja 9.000 kr. í að-
gerðir gera ekki endilega meira
gagn en samtök sem setja 5.000 kr.
af þessum 10.000 í aðgerðir. Það
skiptir máli hvað er gert við pen-
ingana.
Sem dæmi hafa rannsóknir sýnt
að hvorki betri skólabækur né fá-
mennari bekkir (og þar með fleiri
kennarar) bæti einkunnir barna í
Kenía. Hins vegar hefur verið sýnt
fram á að notkun ormalyfja bæti
mætingu skólabarna í sama landi.
Því getur verið að 9.000 kr. í betri
skólabækur geri minna en 5.000 kr.
í ormalyf fyrir árangur barnanna í
skóla.
Gerir meira gott hjá banka
Ekki skiptir aðeins máli hvað er
gert við peningana sem þú gefur
heldur einnig hve mikið sé almennt
sett í tiltekið málefni. Peningurinn
kemur að betri notum þar sem þörf
er á fjármagni, eins og í baráttunni
við malaríu, heldur en þar sem nóg
er af því, eins og hjá stærstu há-
skólum Bandaríkjanna. Skólar á
við Harvard geta eytt milljörðum
dollara á ári hverju og því mun
framlag eins einstaklings skila
litlu.
Í sambandi við þetta er hægt að
ímynda sér einstakling, nýútskrif-
aðan með háskólagráðu. Hann get-
ur hafið störf hjá góðgerðarsam-
tökum, í starfi sem margir sækjast
eftir, fengið lág laun og lagt lítinn
hluta tekna sinna til góðgerðar-
mála. Hann getur líka hafið störf
hjá fjármálafyrirtæki, fengið langt-
um hærri laun og lagt stóran hluta,
jafnvel helming launa sinna, til
góðgerðarmála. Það mun hvort eð
er einhver vera ráðinn í starfið hjá
góðgerðarsamtökunum en sá sem
hefði fengið starfið í fjármálafyrir-
tækinu hefði líklega ekki gefið
helming teknanna frá sér. Ein-
staklingurinn gerir því í raun mun
meira gott með því að starfa í Ar-
ion Banka heldur en UNICEF.
En í hvað á þá að setja pening-
inn? GiveWell eru samtök sem sér-
hæfa sig í því að rannsaka góð-
gerðarsamtök og gefa út skýrslur
sem meta hve mikið gagn hver
króna gerir hjá þeim. GiveWell
birta á heimasíðu sinni lista yfir
þau góðgerðarsamtök sem eru skil-
virkust samkvæmt viðmiðum
þeirra. Viðmiðin eru: gögn um skil-
virkni, kostnaðarhagkvæmni, þörf
á framlögum og gagnsæi.
Efst á lista eru aðallega samtök
sem hjálpa í þróunarríkjum heims-
ins. Þar má nefna Against Malaria-
samtökin sem kaupa net sem sett
eru við rúm fólks til að koma í veg
fyrir moskítóbit sem er smitleið
malaríu. Kostnaðurinn við að
bjarga að meðaltali einu lífi með
framlagi í samtökin er metinn vera
um hálf milljón króna. Það er inn-
an við 7% miðgildis árslauna full-
vinnandi fólks á Íslandi.
Eins og gefur að skilja eru mörg
góðgerðarsamtök sem starfa á
sviðum þar sem mun erfiðara er að
meta hverju starfsemin skilar. Þar
má t.d. nefna að tryggja réttindi
kvenna, bein fjárútlát til fátækra
og breytingar á stjórnskipan innan
þróunarríkja. Erfitt er að meta hve
mikið þarf til að bjarga einu lífi eða
bæta fjölda þeirra með framlögum
í slík samtök. Vilji maður vita svo
til nákvæmlega hverju fjárframlag
manns skilar er þó gott að fylgja
lista GiveWell.
Hugurinn blekkir okkur
Stærsta áskorunin við að fylgja
hugmyndafræðinni á bak við skil-
virka góðmennsku er að koma
auga á hugsanamynstur okkar.
Okkur finnst við bera meiri skyldu
til að hjálpa fólki sem tilheyrir
sama hópi og við, þó það sé ekki
nema vegna búsetu.
Peter Singer segir að maður eigi
að ímynda sér að maður gangi
fram hjá tjörn. Þú sérð að barn sé
að drukkna og þú telur þig geta
bjargað því nokkuð auðveldlega en
það muni kosta þig glænýju sér-
saumuðu jakkafötin þín. Hopparðu
út í eða heldur áfram að ganga svo
jakkafötin eyðileggist ekki?
Auðvitað segjast allir bjarga
barninu. En samt sem áður slepp-
um við því að bjarga börnum okkur
langt í burtu, t.d. í Afríku, til að
viðhalda lúxsuslífstíl okkar. Lítill
hluti tekna okkar myndi fara langt
með að bæta líf margra barna í fá-
tækum ríkjum en bætir líf okkar
lítið að halda peningnum hjá okk-
ur. Singer segir að ef þú vilt að
peningarnir þínir komi að sem
bestum notkum eigir þú að gefa
hluta þeirra til þeirra sem á þeim
þurfa að halda, óháð því hvar þeir
búa.
Annað sem ber að hafa í huga er
tilfinningin sem viðkomandi finnur
fyrir þegar hann setur peninga í
tiltekin samtök. Henni má ekki
rugla saman við að samtökin séu í
raun skilvirk. Getur verið að mark-
aðssetning eigi þar hlut að máli.
Hafa rannsóknir t.d. sýnt að fólk
gefur meiri peninga eftir því sem
það styrkir færri börn. Stuðningur
við eitt barn er miklu áþreifanlegri
og minna abstrakt heldur en stuðn-
ingur við hundruð þúsunda barna,
jafnvel þó sá stuðningur hafi miklu
meira að segja og komi veg fyrir
þjáningu og dauða í mun meira
mæli.
Lifum í loftbólu
Ef hugmyndafræðinni að baki skil-
virkri góðmennsku er tekið of bók-
staflega er hægt að ganga of langt;
lepja dauðann úr skel til að setja
sem mesta peninga í góðgerðar-
samtök, meta líf barna í þúsunda
kílómetra fjarlægð jafnt lífi síns
eigin barns o.s.frv.
Þeir sem fylgja hugmyndafræð-
inni feta flestir milliveginn. Þeir
gefa eins mikið og hægt er án þess
að lífsgæðin séu skert svo um
muni. Hvert upphæðin fer er svo
ákvarðað af hlutlægum rökum og
gögnum um hvar sé hægt að gera
sem mest gagn.
Auðvitað þurfa samtök í starf-
semi þar sem erfitt er að mæla
skilvirkni á framlögum að halda.
Það sama má segja um innlend
samtök. Ekkert er að því að gefa í
þau samtök. En ef þú vilt meta
hvert líf að sömu verðleikum er
vert að skoða niðurstöður samtaka
á borð við GiveWell.
Við áttum okkur ekki alltaf á því
hve gott við höfum það og vitum
oftast ekki hvað er í gangi í stóra
heiminum fyrir utan þá loftbólu
sem við lifum í. Meira en 400 þús-
und manns deyja úr malaríu á ári
hverju, sjúkdómi sem hægt er að
koma í veg fyrir, stór hluti þeirra
er börn. Þó HIV-greining sé ekki
lengur dauðdómur í vestrænum
ríkjum deyja um sjö til átta hundr-
uð þúsund úr sjúkdómnum á ári.
Um níu milljónir manna deyja úr
hungri á ári hverju.
Að gera sem
mest gagn
Þeir sem vilja láta gott af sér leiða og styrkja góð-
gerðarsamtök hafa úr nógu að velja. En hvar gerir
peningurinn mest gagn? Blaðið skoðar hug-
myndafræðina skilvirka góðmennsku.
Böðvar Páll Ásgeirsson bodvarpall@mbl.is
Mæður bíða með börn
sín eftir að fá lyf sem
koma í veg fyrir malaríu-
smit í Búrkína Fasó.
AFP
Peter Singer
Smáratorgi 1, 201 Kóp., s. 588 6090, vl@verkfaeralagerinn.is
Vefverslunin alltaf opinwww.listverslun.is
Verkfæralagerinn
Mán.-fim. kl. 9-18, fös. kl. 9-18:30, lau. kl. 10-18, sun. kl. 12-17
Kolibri trönur
í miklu úrvali, gæða-
vara á góðu verði
Kolibri penslar
Handgerðir þýskir penslar
í hæsta gæðaflokki
á afar hagstæðu verði
Ennþá meira úrval af
listavörum
WorkPlus
Strigar frá kr. 195