Morgunblaðið - 04.08.2020, Qupperneq 15

15
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 4. ÁGÚST 2020
Kvöldsól Þótt leiðindaveður hafi verið ferðamönnum til ama um verslunarmannahelgina var hægt að njóta kvöldsólarinnar, sem dró fram allar fegurstu hliðar Víðidals í Vestur-Húnavatnssýslu.
Eggert
Ísland er um margt einstakt
í náttúrufarslegu tilliti. Eyjan
okkar er stærsta land ofansjáv-
ar á hryggjakerfi úthafanna,
baðað af hlýjum hafstraumum
þrátt fyrir norðlæga legu.
Landið hefur orðið til fyrir eld-
virkni og því er viðhaldið af
eldgosum og gliðnun sem veg-
ur upp á móti því sem hafið
nagar af ströndum þess. Þjóðin
sem hér hefur þraukað í nær
1150 ár hefur lagað sig að þessum veruleika
náttúruaflanna, lengi ómeðvitað en á síðustu
mannsöldrum með vaxandi þekkingu á þeim
kröftum sem skapa henni örlög. Jarðskjálftar
og eldgos hafa gengið sem rauður þráður
gegnum Íslandssöguna og borið fréttir víða
af þessu sérkennilega eylandi. Öðrum þræði
erum við stolt af þessari sérstöðu, en hefur
þó enn ekki lærst sem skyldi að búa við hana
af forsjálni og taka tillit til hennar í skipulagi.
Segir fátt af jarð-
sögulegum stórviðburðum
Á öldum áður varð þjóðin að taka því sem
að höndum bar vegna náttúruhamfara á borð
við landskjálfta og eldgos og afleiðingarnar
voru margþættar og óumflýjanlegar. Um það
vitna m.a. eyðing Héraðs milli sanda á 14.
öld, þar sem eftir stóð Öræfasveit. Síðar
komu Skaftáreldar seint á 18. öld sem snertu
landsmenn alla vegna móðuharðindanna í
kjölfarið. Þeir atburðir eru ekki fjarlægari en
svo að móðir mín skaftfellsk heyrði af þeim
frásögur nær milliliðalaust frá sínum for-
mæðrum. Meiri þoka hvílir yfir öðrum stór-
gosum, sem hulunni hefur þó að
nokkru verið svipt af með rann-
sóknum jarðfræðinga und-
anfarið. Þar ber hæst Eldgjár-
gosið mikla á 10. öld, sem nú er
talið stærsta eldgos Íslandssög-
unnar og rakið til ársins 939. Það
er fyrst með ítarlegum rann-
sóknum Guðrúnar Larsen sem
hulunni hefur verið svipt af þess-
um stórviðburði (Náttúrufræð-
ingurinn 1 –2, 2018) sem þó er
getið í Landnámu (s. 331/1968),
þar sem segir um Álftaver, að
það var fjölbyggt „áðr jarðeldur
rann þar ofan. Þá flæðu allir vestur til Höfða-
brekku…“. Gossprungan um 75 km löng er
talin hafa náð sem næst jökla á milli frá
Kötluöskju norður undir Síðujökul. Annar
stórviðburður sem Íslandssagan er fáorð um
er Veiðivatnagosið 1477, en þeim mun fyr-
irferðarmeira er það í jarðlögum um landið
norðaustanvert.
Heppnin með okkur í seinni tíð
Sá viðburður sem kom eldgosum rækilega
inn í vitund elstu núlifandi Íslendinga var
Heklugosið 1947. Ógleymanleg er mér bein
lýsing Sigurðar Þórarinssonar úr flugvél í
hádegisfréttum Ríkisútvarpsins 27. mars á
fyrsta degi gossins eftir um aldarlangt hlé
hjá þessari drottningu íslenskra eldfjalla. Þá
blés vindur af norðaustri sem færði risavax-
inn gosstrókinn suður til hafs líkt og gerðist
aftur í gosinu í Eyjafjallajökli 2010. Þannig
má segja að aðstæður í tíð núlifandi kynslóða
hafi oft verið hliðhollar þegar náttúruham-
farir eins og eldgos voru annars vegar. Með
vissum hætti má segja þetta um Vest-
mannaeyjagosið 1973, þótt þar yrði stórtjón á
mannvirkjum, einnig um Kröfluelda nokkru
síðar, Gjálpargosið 1996 með eftirfarandi
Skeiðarárhlaupi og eldgosið mikla í Holu-
hrauni 2014 með upptök í Bárðarbungu. Ég
minnist ekki mannfalls af þessum miklu nátt-
úruhamförum, eldgosum og jarðskjálftum,
utan fráfalls Steinþórs Sigurðssonar nátt-
úrufræðings í Heklugosinu 1947, en hann
vann þar að kvikmyndatöku og varð fyrir
hraunrennsli. Stóraukin þekking á jarðeldum
ásamt góðri vöktun hefur átt þátt í þessu sem
og aðvaranir og bætt aðgengi fyrir almenn-
ing. Við þurfum þó að vera meðvituð um að
vel heppnuð sambúð við þessi náttúruöfl er
ekki sjálfgefin og miklu skiptir að taka tillit
til náttúrufarslegrar áhættu við skipulag og
aðgengis ferðamanna.
Eldgosatíðni gæti farið vaxandi
Jarðsögulegar heimildir frá ísaldarlokum
benda til að búast megi við tíðari eldgosum í
kjölfar þess að jöklar eru nú að rýrna hér
sem annars staðar og landris á sér stað af
þeim sökum. Þetta varðar megineldstöðvar
eins og Kötlu og Öræfajökul sem nú eru und-
ir jökulfargi sem og Bárðarbungu og Gríms-
vötn. Í sömu átt bendir landris á Reykjanes-
skaga og að innan ekki langs tíma megi þar
búast við eldsumbrotum eftir goshlé sem var-
að hefur frá árinu 1240. Atburðir síðustu
mánaða í grennd við Grindavík og Svartsengi
benda í þessa átt og sömuleiðis er talið að hlé
á gosvirkni á skaganum öllum frá Brenni-
steinsfjöllum og vestur úr sé orðið óvenju-
langt í sögulegu samhengi.
Skammsýnar skipulagsákvarðanir
Góð þekking á jarðsögu, jarðskjálftum og
eldgosum, er forsenda góðs skipulags til
lengri tíma þar sem taka þarf tillit til lík-
legrar þróunar og áhættu við hönnun og
staðsetningu mannvirkja. Taka þarf mið af
jarðskjálftahættu, m.a. Suðurlandsskjálftum
sem lögðu Skálholtsstað ítrekað í rúst á liðn-
um öldum og ollu miklu tjóni á Selfossi og
víðar um síðustu aldamót. Nýleg bygging
kísilmálmverksmiðju á Tjörnesbrotabeltinu
við Húsavík hefur eðlilega verið gagnrýnd af
jarðfræðingum. Álverið í Straumsvík stendur
á Kapelluhrauni sem talið er hafa runnið frá
Undirhlíðum um miðja 12. öld. Hugmyndir
hafa verið um að byggja nýjan alþjóða-
flugvöll á Hvassahrauni sunnan Hafnar-
fjarðar, en ekkert heildarmat liggur fyrir á
eldvirkni honum tengdri. Eitt ljósasta dæmi
um fádæma skammsýni í skipulagsmálum
birtist okkur svo í þeirri kröfu borgaryfir-
valda Reykjavíkur að Reykjavíkurflugvöllur
víki og öllu alþjóðaflugi verði beint suður á
Reykjanes þar sem fyrirsjáanleg eru elds-
umbrot innan ekki langs tíma.
…
Vinnubrögð eins og hér hafa verið nefnd
dæmi um varðandi skipulag og staðsetningu
mannvirkja eru í hrópandi ósamræmi við
vaxandi þekkingu á jarðfræði lands okkar.
Brýnt er að finna leiðir til úrbóta, m.a. með
skýrri leiðsögn í landsskipulagi.
Eftir Hjörleif
Guttormsson » Vel heppnuð sambúð við
náttúruöflin er ekki sjálf-
gefin og miklu skiptir að taka
tillit til náttúrufarslegrar
áhættu við skipulag og aðgeng-
is ferðamanna
Hjörleifur Guttormsson
Eldgosahætta, jarðskjálftar
og skipuleg viðbrögð gegn náttúruvá
Höfundur er náttúrufræðingur.