Morgunblaðið - 25.11.2020, Qupperneq 14

14 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 25. NÓVEMBER 2020
Undanfarnar vikur
hafa lesendur Morg-
unblaðsins getað fylgst
með ritdeilu Björns
Bjarnasonar og Ólínu
Kjerúlf Þorvarðar-
dóttur og er tilefnið
nýútkomin bók Ólínu,
Spegill fyrir skugga-
baldur, þar sem hún
fjallar meðal annars
um framgöngu ís-
lenskra yfirvalda gagnvart Halldóri
Laxness undir lok fimmta áratugar-
ins og vísar til fyrri umfjöllunar
minnar í ævisögu Halldórs Laxness
(útg. 2004) og til nýlegrar greinar
Ingu Dóru Björnsdóttur, mannfræð-
ings. Snýst deilan meðal annars um
hvaða ályktanir megi draga af frum-
heimildum og er vikið að henni í leið-
ara Morgunblaðsins laugardaginn
21. nóvember.
Í ævisögu Halldórs geri ég ítarlega
grein fyrir þessum heimildum en
þess ber að geta að Valur Ingimund-
arson sagnfræðingur fjallaði fyrst
um þær í bók sinni Í eldlínu kalda
stríðsins (1996). Bandarísku heimild-
irnar eru skýrar og er rétt að rekja
þá sögu í örstuttu máli: Frá því
snemma árs árið 1947 og til vors 1948
var maður að nafni William Trimble
sendifulltrúi Bandaríkjanna á Íslandi
og starfandi sendiherra um skeið. Á
þessum tíma er nýbúið að gera svo-
nefndan Keflavíkursamning um dvöl
bandaríska herliðsins á Íslandi sem
harðar deilur höfðu staðið um. Kalda
stríðið er hafið og Bjarni Benedikts-
son, sem varð utanríkisráðherra
1947, og Halldór Laxness rithöf-
undur voru eindregnir
andstæðingar í þeirri
pólitísku deilu.
Skömmu áður hafði
bandaríski útgefandinn
Alfred Knopf gefið út
enska þýðingu skáldsög-
unnar Sjálfstætt fólk, en
hún hafði fyrst komið út
í Bretlandi. Sumarið
1946 er bókin valin í
bókaklúbbinn Book of
the Month sem þýddi að
hún seldist í næstum
hálfri milljón eintaka.
Ári síðar efna íslenskir herstöðva-
andstæðingar til ritgerðasamkeppni
„um uppgjöf íslenskra landsréttinda“
og tilkynnir Halldór að hann muni
verja höfundarstyrk sínum frá Al-
þingi til að verðlauna þann sem vinn-
ur. Við þetta fara Trimble og Bjarni
Benediktsson á stjá og 16. júní 1947
sendir Trimble skeyti til yfirmanna
sinna í bandaríska utanríkisráðuneyt-
inu, merkt trúnaðarmál, og segir að
Bjarni Benediktsson utanríkis-
ráðherra myndi mjög gjarnan vilja fá
að vita hvað Halldór Laxness hafi
fengið í höfundarlaun fyrir Sjálfstætt
fólk í Bandaríkjunum: „Herra Bene-
diktsson sagði að hann langaði sér-
staklega til að vita hvaða meðalmán-
aðargreiðslur herra Laxness hafi
fengið það sem af er árinu 1947. Þess-
ar upplýsingar, sagði hann, yrðu afar
gagnlegar ríkisstjórn Íslands í til-
raunum sínum til að finna þá sem
helst fjármagna Kommúnistaflokk
Íslands.“ Engar upplýsingar bárust
en í nóvember ítrekaði Trimble í
skeyti að utanríkisráðherra Íslands
bráðlægi á þessum upplýsingum „í
ljósi aukinna árása Laxness á stjórn-
ina“.
Bandaríska utanríkisráðuneytið
sendi reyndar beiðni til fjármálaráðu-
neytisins um að kanna greiðslur til
Halldórs hjá Knopf, en á þessum
tíma var ekki búið að gera upp við
skáldið svo það var ekki frá neinu að
segja. Var því kyrrt um hríð þar til
snemma árs 1948, þegar Halldór er
að ganga frá Atómstöðinni til prent-
unar en hún kom út í mars. 21. febr-
úar telur Trimble rétt að upplýsa yf-
irmenn sína um þessa hættulegu
and-amerísku bók og ítrekar nauðsyn
þess að rannsaka höfundarlaun Hall-
dórs frekar og segir: „Athugið að
orðstír Laxness myndi skaðast var-
anlega ef við komum því til skila að
hann sé að reyna að komast undan
tekjuskatti.“ Trimble fylgir þessu eft-
ir með símhringingum og fær loks yf-
irlit um höfundargreiðslur Halldórs
frá umboðsskrifstofunni Curtis
Brown og kemur þeim til Bjarna sem
kann honum góðar þakkir fyrir en
spyr, þar eð hann hafi fengið þetta í
trúnaði, hvernig hægt sé að fá þær
„opinberlega“ svo hægt sé að kanna
hvort Halldór hafi talið fram gjald-
eyristekjur sínar. Bandarísk skatta-
yfirvöld sáu hins vegar ekki tilefni til
frekari aðgerða, því allur skattur
hafði verið greiddur af höfundarlaun-
unum í Bandaríkjunum og létu þau
því málið niður falla. Íslensk yfirvöld
skattlögðu hins vegar Halldór og
héldu áfram að reka mál á hendur
honum vegna brota á ákvæðum gjald-
eyrislaga sem lauk með 1500 króna
sekt í febrúar 1955.
Skömmu eftir að bók mín kom út
birti bandaríski bókmenntafræðing-
urinn Chay Lemoine bréf sem sýndu
að óskum Trimble hafði líka verið
komið á framfæri við yfirmann FBI,
J. Edgar Hoover, og bað utanrík-
isráðuneytið alríkislögregluna um að
kanna þetta mál „hljóðlega“. Hoover
bað síðan sjálfur fulltrúa sinn í New
York að rannsaka málið (september
1947) en sú athugun virðist ekki hafa
skilað neinu að heldur. Sömu skjöl
sýndu að FBI var ennþá að kort-
leggja ferðir Halldórs Laxness árið
1957, þegar hann kom til Bandaríkj-
anna í heimsreisu sinni.
En hvað segja þessar heimildir?
Enginn sem les skeyti William
Trimble, bandaríska utanríkisráðu-
neytisins og FBI þarf að velkjast í
vafa um að rannsókn á gjaldeyris-
tekjum Halldórs á sér pólitískar ræt-
ur og að bandaríska sendiráðið og ís-
lenski utanríkisráðherrann unnu
saman að því að koma höggi á hann af
því þeim mislíkuðu stjórnmálaskoð-
anir hans. Svo ömurlegt sem það nú
er, þá er það beinlínis sagt í þessum
skeytum. Þetta var engin hefðbundin
skattrannsókn. En hafði það áhrif á
útgáfu bóka hans í Bandaríkjunum?
Um það er ekkert að finna í þeim
heimildum sem hér hafa verið nefnd-
ar og hverjum frjálst að draga sínar
ályktanir. En þá má hafa þetta í huga:
Alfred Knopf var virtur, borgara-
legur útgefandi. Fyrirspurnir banda-
rískra yfirvalda um þær tekjur sem
„íslenskur kommúnisti“ hafi haft hjá
forlagi hans fóru að sjálfsögðu ekki
framhjá honum og eftir þetta gaf
hann ekki út nein verk eftir Halldór
Laxness. Þegar umboðsskrifstofa
Halldórs, Curtis Brown, gekk á
hann, bar Knopf fyrir sig að hann
hefði engan lesanda á norræn tungu-
mál sem hann gæti treyst, sem kann
að vera rétt. Hoover lét reyndar
rannsaka Alfred Knopf sjálfan ít-
arlega án vitundar þess síðarnefnda,
eins og flesta sem einhvern tíma
komust í tæri við vinstrimenn, en
þess er getið í skýrslu árið 1952 að
Knopf hafi verið vinsamlegur FBI;
síðar tók hann þátt í herferð Hoovers
gegn rithöfundinum Howard Fast
með því að hafna skáldsögu hans,
Spartacus, ólesinni, með þeim orðum
að hann vildi ekki gefa út svikara.
Áhugasamir lesendur geta dregið
sínar eigin ályktanir af þessu. En það
liggur fyrir að Alfred Knopf hætti að
gefa Halldór Laxness út eftir þetta
og þeir eru ekki margir útgefendur
sem hafa snúið baki við höfundi sem
er nýbúið að selja í hálfri milljón ein-
taka. Að loknu köldu stríði hefur hins
vegar forlagið Random House, arf-
taki Alfred Knopf, sinnt útgáfu Hall-
dórs af myndarskap og um þessar
mundir er að koma út ný útgáfa af
Sjálfstæðu fólki.
Kalda stríðið gerða enga okkar að
betri mönnum, sagði fyrrverandi rit-
stjóri þessa blaðs, Matthías Johann-
essen, eitt sinn við mig. En við höfum
öll meiri sóma af því að horfast í augu
við framgöngu íslenskra stjórnvalda
á þessum tíma, í stað þess að fegra
hana eftir okkar pólitísku hentisemi.
Samantekin ráð gegn Halldóri Laxness
Eftir Halldór
Guðmundsson
Halldór Guðmundsson
»Enginn sem les
skeyti William
Trimble, bandaríska ut-
anríkisráðuneytisins og
FBI þarf að velkjast í
vafa um að rannsókn á
gjaldeyristekjum Hall-
dórs á sér pólitískar
rætur …
Höfundur er rithöfundur.
Skipulags- og um-
ferðarfræði eru merki-
leg fög. „Það er sama
hvað þú vilt gera við
borgir, flutningar eru
fljótlegasta og hag-
kvæmasta leiðin að
marki þínu. Viljir þú
minnka kolefnalosun,
viljir þú auka jöfnuð,
viljir þú efla smáfyrir-
tæki, viljir þú auka
verðmæti lands, viljir þú fækka slys-
um; það gerist allt með flutningum.“
Þetta er haft eftir Jeff Tumlin, yfir-
manni flutningastofnunar San
Francisco-borgar. Skýrsla COWI og
Mannvits um samfélagslega grein-
ingu á Borgarlínu tekur á sumu af
þessu, en það þurfti ekki að skrifa
hana í formi áróðursrits fyrir BRT-
tækni.
Eitt af því fróðlega í skýrslunni er
hvernig umferðartafir eru verðlagð-
ar. Tími manns í umferðinni er verð-
lagður á tímakaupi sem svarar um
400.000 kr./mán. Hins vegar segja
höfundar að í umferðartöfum aukist
álag á taugar mannsins svo mikið að
setja þurfi sérstakt stressálag á
þetta kaup svo það verði um 600.000
kr./mán. Ekki er ástæða til að ætla
að þetta sé leið til að reikna upp hag-
kvæmni Borgarlínu, því á að bak við
þetta hljóta að liggja einhverjar
rannsóknir í Evrópu um áhrif þessa
sérstaka taugaálags á fólk. Við get-
um sett þetta í samhengi við útbruna
á vinnustað, en það hjálpar ábyggi-
lega ekki að mæta í vinnuna að
morgni, toppstressaður eftir umferð-
aröngþveitið og kvíða síðan heim-
ferðinni allan daginn. Að ekki sé tal-
að um allt álagið sem þetta veldur í
heilbrigðiskerfinu.
Það má hins vegar velta því fyrir
sér hvort Borgarlína í öllum sínum
glæsileik sé rétta leiðin til að ná þess-
um árangri í heilbrigðismálum.
Borgarlína er sett á sérakreinar og
fær forgang á ljósum. Það fólk sem
ferðast með henni, innan við 5% af
fólkinu, er því algerlega
losað undan öllu stressi
en það er um leið aukið
á þeim hátt í 90% sem
ferðast með bíl og var
þó ekki á bætandi. En
íbúum stórborgarinnar
líður að meðaltali betur
og fyrir það eiga þeir að
vera þakklátir, allir
sem einn, líka þessi
90%. Það er samt ekki
alveg gefið að álagið á
heilbrigðiskerfið
minnki af þessum
ástæðum. Líklegri leið til árangurs í
þeim efnum er að taka á töfum allra í
umferðinni, líka þessara tæplega
90% sem ferðast með bílum utan
Borgarlínuleiða.
Hjólreiðamenn fá líka sinn
skammt, en um einn af hverjum sex
nýjum notendum almenningssam-
gangna kemur úr þeim hópi. Þetta er
að vísu andstætt stefnu stórborgar-
yfirvalda en sá tímasparnaður sem
þarna verður er samviskusamlega
reiknaður Borgarlínu til tekna.
Heilsufar hjólreiðamanna er enda
talið versna við breytinguna og þar
hverfur um einn þriðji af verðmæti
tímasparnaðar þeirra að sögn Ter-
esu, hins margfróða tölvulíkans. Svo
vill Teresa meina að einhver ytri
heilsuáhrif verki á hjólreiðamenn,
þannig að ábati þeirra verður nei-
kvæður. Þetta þarf að skoða. Álagið
á heilsukerfi landsmanna mun
væntanlega heldur aukast sam-
kvæmt þessum lið.
Þessar ábendingar um heilsufar
íbúa stórborgarsvæðisins sem lesa
má úr skýrslu COWI og Mannvits
eru afar þörf áminning. Bakhliðin er
sú, að allur þorri íbúanna situr leng-
ur í bílum sínum, allir flutningar
verða dýrari, það merkir t.d. að
pizzusendingar verða dýrari og ný
hús verða dýrari. Verðlag á höf-
uðborgarsvæðinu hækkar, skattar
hækka vegna aukinna niðurgreiðslna
til Strætó bs. og taugaálag vegna
þröngs fjárhags versnar. Greinilega
er full þörf á félagsfræðilegum grein-
ingum eins og þessi fyrirtæki eru
þarna að kynna og þörf á að menn
kynni sér þær vel og dragi sínar
ályktanir.
Kynning Borgarlínu hefur á und-
anförnum árum borið sterkan keim
af áróðri og þessi skýrsla er þar eng-
in undantekning þannig að ábend-
ingar þær sem að ofan eru ræddar
vilja fara fram hjá við lesturinn. Hitt
er svo annað mál, að skýrslan fjallar
ekki um það hver sé besta leiðin til að
ná þeim félagsfræðilega árangri sem
hún fjallar um. Gallinn við Borgarlín-
una er að félagslegur ávinningur
hennar fellur fáum einstaklingum í
skaut en aðrir gjalda fyrir. Skýrslan
sýnir nauðsyn þess að leita snjallra
lausna sem bæta hag þorra fólks.
Slíkar lausnir eru til í formi umferð-
armannvirkja en hagkvæmni þeirra
hefur ekki verið kynnt. Jafnvel sú
lausn að sleppa forgangi almennings-
vagna á umferðarljósum gæti reynst
betri, sömuleiðis að hleypa almennri
umferð inn á Borgarlínubrautirnar.
Hin félagsfræðilega greining sýnir
ekki að opinber fjárframlög séu rétt-
lætanleg því það vantar sönnun þess
að aðrar leiðir séu ekki jafn hag-
kvæmar. Hún sýnir hins vegar hvað
við erum komin með öflug tæki til að
meta mögulegar lausnir. Þegar tæk-
in eru komin á að nota þau.
Menn eiga að hætta að skrifa
skýrslur um pantaðar niðurstöður.
Sérfræðingum í umferðarmálum
sem öðrum hefur verið kennt að
þeim beri að finna bestu lausn á
hverjum þeim vanda sem þeim er fal-
ið að eiga við. Skýrsla COWI og
Mannvits sýnir vandann, nú þarf að
leysa hann á hagkvæmasta hátt.
Borgarlínan og heilsufar
Eftir Elías
Elíasson »Hjólreiðamenn fá
líka sinn skammt, en
um einn af hverjum sex
nýjum notendum al-
menningssamgangna
kemur úr þeim hópi.
Elías Elíasson
Höfundur er verkfræðingur.
eliasbe@simnet.is
Þökk sé þér Guð, fyr-
ir bænina.
Það er svo óendan-
lega friðgefandi, djúpt
og svalandi að hvíla í
bæninni og opna þannig
glugga til að létta á sér
við þann sem þekkir
okkur best, elskar okk-
ur mest og hefur skiln-
ing á stöðu okkar og
þörfum.
Bænin er dýrmætur
og dásamlegur lykill að
friði og jafnvægi í huga
og hjarta.
Bænin kallar eftir og
eflir samstöðu. Reynsl-
an sýnir að það verður
allt eitthvað svo miklu
betra með bæninni.
Bænin er nefnilega svo
magnað undratæki sem
vekur einhvern óskilj-
anlegan undrakraft sem
líknar og læknar með
ófyrirséðum hætti, þrátt fyrir allt.
Bænin veitir okkur himneskan frið
í hjarta þegar allt virðist vera að fara
á verri veg.
Það er svo ótrúlega notalegt að
dvelja í kyrrðinni í bæn. Hlusta á
þögnina. Tala um hugð-
arefni sín og allt það sem á
okkur hvílir við höfund og
fullkomnara lífsins. Hann
sem býðst til að bera
byrðarnar með okkur og
létta þannig á okkur.
Hugsa sinn gang, laus við
ys og þys, glys og glaum.
Fjarri skarkala heimsins.
Biðjum fyrir þeim sem
nýlega eða einhvern tíma
hafa misst og vita því af
eigin raun hvað það er að
syrgja og sakna.
Biðjum einnig fyrir
þeim sem orðið hafa fyrir
hvers kyns vonbrigðum
eða upplifað áföll og geng-
ið í gegnum erfiða tíma.
Og biðjum ekki síst fyr-
ir þeim sem daglega
ganga til sinna hversdags-
legu verka og heyja þann-
ig sína stöðugu lífsbar-
áttu. Já, öllum þeim sem
elska lífið, þrá að höndla
það, fá að halda í það og
njóta þess.
Þrátt fyrir vonbrigði, baráttu og
ósigra má upplifa sigur í flestum
kringumstæðum.
Það er svo ótrúlega merkilegt og
þakkarvert, þrátt fyrir allt, hvað hægt
er að upplifa jákvæða hluti og öðlast
dýrmæta reynslu, jafnvel í sárustu
aðstæðum. Í gegnum allt að því óvið-
unandi tíðindi, atvik, þjáningu og
staðreyndir.
Kærleikans Guð! Takk fyrir allar
þínar góðu gjafir, ekki síst lífið sjálft
og sigur þess.
Gefðu að þegar upp er staðið verði
lífið að eilífri niðurstöðu hjá okkur öll-
um.
Þess leyfum við okkur að biðja
samkvæmt þínu boði sem elskar okk-
ur út af lífinu. Í Jesú nafni. Okkar
upprisna frelsara og eilífa lífgjafa.
Með einlægri samstöðu-, kærleiks-
og friðarkveðju.
Lifi lífið!
Dýrmætur lykill
Eftir Sigurbjörn
Þorkelsson
Sigurbjörn Þorkelsson
» Bænin kall-
ar eftir og
eflir samstöðu
og er dýrmæt-
ur og dásam-
legur lykill að
friði og jafn-
vægi í huga og
hjarta.
Höfundur er ljóðskáld og rithöfundur
og aðdáandi lífsins.
Röng mynd birt-
ist með greininni
„Bjarni –
Gleymdir þú
okkur nokkuð?“
eftir Bryndísi
Kristjánsdóttur
leiðsögumann í
blaðinu í gær.
Fyrir mistök var
sett inn mynd af
alnöfnu hennar,
einnig leiðsögumanni.
Morgunblaðið biður hlutaðeigandi
velvirðingar á mistökunum.
LEIÐRÉTT
Bryndís
Kristjánsdóttir
Röng mynd með grein