Morgunblaðið - 25.11.2020, Síða 28

Steinþór Guðbjartsson
steinthor@mbl.is
Feðgarnir og vísindamennirnir Leó
Kristjánsson og Kristján Leósson
hafa um árabil kannað sögu kristalls-
ins úr Helgustaðanámu skammt frá
Eskifirði og bók þeirra, Silfurberg –
Íslenski kristallinn sem breytti heim-
inum, er afrakstur þessa merka
starfs. „Í bókinni rekjum við afdrif
silfurbergsins úr námunni, allt frá
því steinhöggvari var sendur þangað
á vegum Danakonungs til að sækja
kristalla árið 1668,“ segir Kristján.
Bókin er tileinkuð minningu Leós,
sem starfaði lengst af sem jarðeðlis-
fræðingur hjá Jarðvísindastofnun
Háskólans og lést í mars á líðandi ári.
Hann fann heimildir um íslenska silf-
urbergskristalla og tækjabúnað, sem
innihélt slíka kristalla, fyrir tilviljun
fyrir um aldarfjórðungi og helgaði líf
sitt að miklu leyti eftir það rann-
sóknum á áhrifum íslenska silfur-
bergsins á framþróun náttúruvísinda
í heiminum frá 17. og fram á 20. öld.
„Þau áhrif voru miklu víðtækari en
nokkurn hafði áður grunað,“ segir
Kristján.
Bókin fyrir almenning
Leó tók saman skýrslur um rann-
sóknir sínar, birti vísindagreinar
heima og erlendis og hélt um þær
fyrirlestra. Kristján segir að sér hafi
alltaf þótt sagan eiga erindi við al-
menning og þeir hafi byrjað að und-
irbúa ritun bókarinnar 2016. „Við
vildum gefa út læsilega bók fyrir al-
menning, tengja saman silfurbergið,
vísindasöguna og Íslandssöguna á
þessu áhugaverða tímabili.“
Isaac Newton hafi verið einna
fyrstur til þess að fá íslenska silfur-
bergið í hendurnar. Hann hafi reynd-
ar verið með ákveðnar hugmyndir
um eðli ljóssins en þar sem þær
kenningar pössuðu ekki við hegðun
ljóss í silfurbergi hafi hann reynt að
gera lítið úr tilvist þess. Áður hafði
Hollendingurinn Christiaan Huyg-
ens, sem var meðal þekktustu vís-
indamanna Evrópu fyrir tíma Newt-
ons, sett fram kenningar um eðli
ljóssins, sem hann byggði að miklu
leyti á margra ára rannsóknum á silf-
urberginu, en breskir og síðar
franskir vísindamenn hafi í heila öld
gert lítið úr kenningum hans vegna
skoðana Newtons.
Silfurbergskristallar, eins og fund-
ust í Helgustaðanámu, voru eins-
dæmi á sínum tíma. „Silfurberg sem
nothæft var til vísindarannsókna og
tækjasmíða fannst bara á einum stað
í heiminum í um 250 ár,“ segir Krist-
ján. Eftir miðja 19. öld hafi það verið
orðið tæknilega mikilvægt vegna til
dæmis matvælaframleiðslu í Evrópu
og þegar útflutningur á því hafi fallið
niður hafi skapast vandræðaástand í
álfunni. Mál Helgustaðanámunnar
höfðu einnig mikil áhrif í stjórn-
málum á fyrstu árum heimastjórn-
arinnar á Íslandi og áttu þátt í afsögn
Björns Jónssonar, annars ráðherra
Íslands, árið 1911. „Um og eftir 1920
voru gerðar tilraunir til að endur-
vekja námuvinnsluna en þær skiluðu
litlu. Á sama tíma hafði fundist tært
silfurberg á öðrum svæðum, einkum í
Suður-Afríku og Bandaríkjunum,
sem tóku við hlutverki Helgustaða-
námunnar. Tært silfurberg er þó á
mörgum erlendum málum enn kennt
við Ísland, til dæmis kallast það Ice-
land Spar á ensku.“
Íslenska silfurbergið
einstakt í um 250 ár
Morgunblaðið/Eggert
Sonurinn Kristján Leósson með silfurberg úr Helgustaðanámum.
 Sagan í bók eftir Kristján Leósson og Leó Kristjánsson
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Faðirinn Leó Kristjánsson rannsakaði silfurbergið og sögu þess um árabil.
MIÐVIKUDAGUR 25. NÓVEMBER 330. DAGUR ÁRSINS 2020
Sími: 569 1100
Ritstjórn: ritstjorn@mbl.is Auglýsingar: augl@mbl.is
Áskrift: askrift@mbl.is mbl.is: netfrett@mbl.is
Í lausasölu 697 kr.
Áskrift 7.530 kr. Helgaráskrift 4.700 kr.
PDF á mbl.is 6.677 kr. iPad-áskrift 6.677 kr.
Bjarni Ófeigur Valdimarsson ákvað að velja handbolt-
ann fram yfir námið þegar hann samdi við sænska úr-
valsdeildarfélagið Skövde á dögunum.
Stórskyttan stundar nám í lögfræði við Háskólann í
Reykjavík en hann mun að öllum líkindum leika sinn
fyrsta leik fyrir Skövde gegn Varberg í Skövde á laugar-
daginn kemur.
„Þeir vildu fá mig strax út en það dróst aðeins þar
sem ég er í námi,“ segir Bjarni meðal annars í samtali
við Morgunblaðið í dag. »22
Hægir á laganáminu til að gerast
atvinnumaður hjá Skövde í Svíþjóð
ÍÞRÓTTIR MENNING
Á dagskrá Menningar
á miðvikudögum, sem
streymt er í viku
hverri frá Bókasafni
Kópavogs, er í dag
samtal Maríönnu Clöru
Lúthersdóttur, bók-
menntafræðings og
leikkonu, við Jón Kal-
man Stefánsson rit-
höfund. Hefst það kl.
12.15 og er streymt á
Facebook-síðum
Menningarhúsanna í
Kópavogi og Bóka-
safns Kópavogs. Til umfjöllunar verður ný skáldsaga
Jóns Kalmans, Fjarvera þín er myrkur, og les hann
líka upp úr henni. Gagnrýnandi Morgunblaðsins sagði
um margbrotna söguna að hún væri „ljóðræn og fal-
leg og svo full af ást og harmi að hún lætur engan
ósnortinn“.
Jón Kalman og Maríanna Clara
ræða um Fjarvera þín er myrkur