Morgunblaðið - 28.12.2020, Qupperneq 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 28. DESEMBER 2020
INXX II
Glæsilegasta lína okkar til þessa.
INXX II
BLÖNDUNARTÆKI
Brushed brass
Gæði, þjónusta, ábyrgð - það er Tengi
Smiðjuvegi 76 • Kópavogi • Sími 414 1000 • tengi@tengi.is
Baldursnesi 6 • Akureyri • Sími 414 1050 • www.tengi.is
Megineldstöðin í Öræfajökli er
langstærsta eldfjall á Íslandi og eitt
stórbrotnasta og svipmesta eldfjall
í Evrópu að mati sumra. Að efn-
ismagni er aðeins Etna stærri í
Evrópu og hvað hæð varðar er
Hekla þriðja stærsta eldfjall Evr-
ópu (Hjörleifur Guttormsson o.fl.
1997:175). Að
jafnaði er talið að
Öræfajökull gjósi
á 500-600 ára
fresti. Fyrir gos-
ið 1362 gaus fjall-
ið um 500 e.Kr.
og þar áður um
100 e.Kr.
(icelandic-
volcanos.is. eld-
gos.is Ármann Höskuldsson o.fl.
2013). Eldstöðin er að mestu byggð
upp úr bólstrabergi og móbergi,
auk basalts og andesít hrauna (Páll
Valdimar Kolka Jónsson 2007:2).
Einnig er töluvert af súrum gos-
efnum, bæði innskotsbergi og gos-
bergi og tvö síðustu gos hafa verið
súr, líparít. Fjallið mun vera yngra
en 500 þúsund ára gamalt. Í Öræfa-
jökli efst er að minnsta kosti 500 m
djúp askja, um 14 km² stór og með
sigkatli sem er um 4-5 km í þver-
mál. Magn gjóskunnar var gjarnan
talið hafa verið um 10 km³ af þjapp-
aðri gjósku og þar af mun a.m.k. 2
km³ hafa fallið á þurrt land (Páll
V.K.J. 2007:177. Sigurður Þórar-
insson 1958. Þorvaldur Þórðarson,
munnl. heimild).
Hugsanlega hefur gosið í Öræfa-
jökli 1362 orðið skömmu eftir far-
daga eins og segir í annálabrotinu
frá Skálholti (sjöundu viku sumars,
frá 31. maí-6. júní), en sú ályktun er
studd með því að hlaðan í Gröf, sem
er skammt norður af Hofi í Öræfa-
sveit og eyddist einnig í gosinu,
virðist hafa verið tóm og engar
skepnur fundust í fjósinu þegar það
var rannsakað (Gísli Gestsson
1959:45. Sigurður Þórarinsson
1958). Það er ekki sérlega haldgóð
ályktun að ganga út frá því að hlað-
an kunni að hafa verið tóm á þess-
um tíma. Í fyrsta lagi er ekki hægt
að útiloka að hlöður kunni að hafa
verið orðnar tómar seint á vetri eða
snemma vors og í öðru lagi var
drulluskán á milli hlöðugólfsins í
Bæ og vikursins frá 1362 sem lík-
lega voru leifar af rotnuðu heyi.
Það er erfitt að átta sig á því hvað
hey getur orðið lítið undir heitu
fargi í langan tíma við þessar að-
stæður þar sem vatn á greiðan að-
gang í gegnum vikurlögin og tekur
með sér lífrænar leifarnar af
heyinu með sér á ferð sinni niður.
Þannig mátti t.d. sjá skuggamynd
af stoð í hlöðunni, sem greinilega
hafði brotnað þegar fargið ofan á
þakinu sligaði það að lokum og
hlaðan fylltist af vikri. Viðurinn í
stoðinni var farinn og aðeins dökk-
ur skugginn eftir (sjá nánar í kafl-
anum um hlöðuna og ljósmynd af
stoðinni þar). Hlaðan gat allt eins
hafa verið hálffull af heyi eða kvart-
full. Tóm var hún líklega ekki.
Þetta þýðir þó ekki að annállinn
fari með rangt mál um gostímann
nema að síður sé.
Magnið af gjósku sem Öræfajök-
ull spúði úr sér og yfir byggðina
undir fjallinu, og jafnvel lengra ef
marka má annála og gjóskurann-
sóknir, er eins og áður hefur komið
fram eitt mesta gjóskumagn sem
eitt eldfjall hefur rutt úr sér í einu
gosi frá því að land byggðist. Er
talið að gosið gæti hafa haft mjög
slæm áhrif á byggð allt austur í
Nes um 75 km frá eldstöðinni og að
byggð hafi þar lagst af um hríð
(Sigurður Þórðarsson 1958). Lík-
lega hafa gosefnin lagst yfir um
75% af öllu landinu (Ármann Hösk-
uldsson o.fl. 2013:272). Gosefni hafa
dreifst enn víðar, í vestur til Græn-
lands í um 1300 km fjarlægð og í
austur til Skandinavíu og Bret-
landseyja í allt að 1220 km fjarlægð
(Sharma o.fl. 2008:720).
Áður en að sjálft gosið hófst í
Öræfajökli árið 1362 hafa jarð-
skjálftar verið það miklir að grjót í
veggjum sumra húsanna í Bæ
hrundi bæði utandyra og innan-
dyra, en þó ekki svo mikið að húsin
sjálf féllu. Líklega hafa skjálftarnir
verið nógu miklir til þess að fólk
hefur óttast um afdrif sín og flúið
út úr húsunum og tæmt fjósið af
skepnum í leiðinni. Svipað var lík-
lega upp á teningnum í Gröf fáeina
kílómetra norðan við Bæ (Gísli
Gestsson 1959). Stuttu síðar hefur
svo orðið sprenging í fjallinu og gíf-
urlegur gosmökkur stigið til himins
í um 28-35 km hæð (Páll Valdimar
Kolka Jónsson 2007:46), eða 24-30
km (Sharma o.fl. 2008:736) og að
endingu fallið og ætt niður fjalls-
hlíðarnar á geysilegri ferð (Ármann
Höskuldsson og Páll Imsland 2013).
Fyrst hefur gjóskan þurft að
ryðja sér leið í gegnum jökulinn og
við það brætt mikið vatn sem hefur
hamlað því hversu hátt sá gos-
mökkur hefur risið áður en hann
féll sem fín blaut gjóska yfir land
og láð. Þessi gjóska hefur ekki haft
mjög mikla dreifingu. Þessi fasi
gæti hafa staðir yfir í nokkrar mín-
útur, klukkustundir eða jafnvel
daga. Eftir þennan fasa taka við
fleiri gusthlaup og gjóskuflóð sem
líklega hafa staðið yfir í skemmri
tíma en fyrsti fasinn. Við ræðum
nánar um eðli gusthlaupa og
gjóskuflóða hér á eftir. Eftir þenn-
an fasa tekur við svokallað plínískt
gos eða sprengigos með gríðarlegu
vikurfalli sem nær langt út fyrir þá
dreifingu sem fyrri fasar höfðu, en
þó einkum í eina átt sem var til
austurs eða suðausturs. Þessi fasi
hefur staðið stutt yfir og vindáttin,
sem hefur verið norðanstæð, réð
dreifingunni. Vegna þess hve dreif-
ingin hefur verið einátta þá hefur
þessi fasi líklega staðið stutt yfir
áður en því lauk svo með end-
urteknum gusthlaupum og gjósku-
flóðum.
Gjóskuflóð eru fyrirbæri sem
falla sökum eðlisþyngdar sinnar
með miklum hraða niður hlíðar og
fylgja landslaginu. Vindur hefur
engin áhrif á útbreiðsluna og hrað-
inn getur verið allt að 540 km/klst
og hitastigið í flóðinu á bilinu 100 til
800°C. Þessi flóð geta náð nokkra
tugi km frá upptökunum.
Gusthlaup er útþynnt blanda af
föstum efnum og lofttegundum og
fylgja ekki landslaginu heldur veð-
ur yfir allt. Hraðinn getur verið allt
að 350 km/klst og hitastigið öðru
hvoru megin við 100°C. Séu þau
undir því hitastigi kallast þau köld
en heit ef þau fara yfir 100 gráð-
urnar. Þessar gusur ná yfirleitt
ekki nema nokkra km frá upp-
tökum (Páll Valdimar Jónsson
Kolka 2007).
Gjóskuflóð og gusthlaup eira
engu kviku sem fyrir þeim verða.
Því er nokkuð ljóst að ef fólk og
skepnur hafa verið í nágrenninu, til
dæmis í tjöldum úti á sléttunni
sunnan við Bæ, þá hefur það ekki
farið lengra og er þar kannski enn.
Fólk sem næst var við bæi hjá eld-
fjallinu hefur látist því sem nær
samstundis, annaðhvort vegna hit-
ans eða gaseitrunar í bland við súr-
efnisleysi og hrynjandi hús. Það
sem var lengra frá varð hugsanlega
undir vikri, ef gasið og rykið varð
því ekki að fjörtjóni. Það sem var
enn lengra frá gat lent í erfiðleikum
síðar vegna ryksins og vandamála
sem rekja má til gossins, jafnvel úr
hungri og öðrum fylgikvillum goss-
ins þótt það hafi gerst síðar.
Öræfjajökulsgosið er eitt mann-
skæðasta gos Íslandssögunnar svo
að vitað sé, aðeins Eldgjá 934 gæti
gert tilkall til þessa vafasama heið-
urs hvað þetta varðar, en líklega
fórst þó ekki eins margt fólk þá og í
Litlahéraði eins og Öræfasveitin
hét forðum. Ekki má þó gleyma
móðuharðindunum eins og áður
greinir, en það er mannskæðasta
gos Íslandssögunnar.
Til eru gos sem ekki höfðu telj-
andi áhrif á landsmenn, en það eru
gos í sjó, einkum úti fyrir Reykja-
nesi. Elsta heimildin um slíkt gos
er í Liber Miraculorum frá 1178-
1180 (Sigurður Þórarinsson
1965:54). Líklega á þess heimild við
óþekkt gos sem átt hefur sér stað
fyrir 1178. Í Historia Norwegiae,
sem skrifuð var einhvern tímann á
bilinu 1178-1188 (Guðmundur J.
Guðmundsson 2016:5) segir frá gosi
í sjó sem á að hafa orðið fyrir
Reykjanesi. Hugsanlega er það
sama gos og segir frá í Liber Mi-
raculorum. Elsta þekkta gos í sjó
við Ísland sem nefnt er í heimildum
var utan við Reykjanes árið 1211.
Þess er getið í íslenskum annálum,
en þeir voru skrifaðir talsvert
seinna en fyrrnefndu heimildirnar.
Í Konungsannál við árið 1211
stendur: „Lanndskialftar firir
svnnan lannd, .xiij menn létvz.
Elldr kom vpp ór séa. Sörli Kols
sonr fann Elldéyiar“ (Islanske
annaler 1888:123).
Skálholtsannál segir aðeins
meira frá atburðinum: „Land-
skjálfti fyrir sunnan land. Í þeim
landskjálfta létust XIIII menn.
Eldr kom vpp or sia fyrir Reykia
nesi. Sörli Kolsson fann Eldeyjar“
(Islandske annaler 1888:182).
Heimildir, misgóðar, eru um að
allt að 10 eyjar hafi myndast við
strendur Íslands frá því um 1200.
Ekki er ólíklegt að þessi gos (og
önnur gos í sjó sem engar heimildir
fara af) hafi m.a. verið uppspretta
allra þeirra sagna um skrímsli sem
voru á sveimi við strendurnar og
fólki og sjómönnum stóð stuggur
af. Á elstu Íslandskortum má sjá
mörg þeirra.
Gusthlaup
og gjóskuflóð
í Öræfum
Bókarkafli | Í Bærinn sem hvarf fjallar Bjarni F.
Einarsson fornleifafræðingur um ýmsar hamfar-
ir, einkum eldgos, sem mannkynið hefur mátt
þola í aldanna rás. Í brennidepli er miðaldabýlið
Bær í Öræfum sem fór í eyði á augnabliki árið
1362 þegar Öræfajökull gaus sínu stóra gosi.
Morgunblaðið/Ómar
Hamfaragos Öræfajökull er langstærsta eldfjall á Íslandi og eitt stórbrotnasta og svipmesta eldfjall í Evrópu.