Skessuhorn - 10.02.2021, Síða 16

MIÐVIKUDAGUR 10. fEbRúAR 202116
Í fyrstu grípum við niður í minn-
ingarbrot Sveins Sæmundssonar
frá hinum sögulega degi 10. maí
þegar breskt herlið kom til lands-
ins: „Vormorguninn heilsaði úrs-
valur, og þegar fullbjart var orð-
ið sást að eitthvað var óvenjulegt
um að vera sunnar fjarðar. Hann
myndi birta betur upp fyrir hádeg-
ið og þegar menn skrúfuðu frá út-
varpinu til að heyra veðurfréttir var
þar ekkert um að vera, og ekki einu
sinni þetta venjulega suð sem gaf til
kynna að stöðin væri í gangi og þul-
urinn hefði brugðið sér frá. Sum-
ir skygndu hönd fyrir augu og var
ekki um að villast. Á ytri höfninni i
Reykjavík lá skipafloti, sem ekki var
þar í gærkvöldi. flugvél sást á flugi
og ungir piltar, sem höfðu fylgst
náið með vetrarstríði finna og
Rússa og söfnuðu stríðsmyndum
úr blöðum, héldu því fram í alvöru,
að þetta væri flugvél af rússneskri
gerð, lítill flugbátur með skrúfuna
aftan á hreyflinum: Voru Rússar
virkilega komnir til Íslands og bún-
ir að hertaka Reykjavík? Þeim var
til alls trúandi! Hvað var að gerast í
Reykjavík?“
Sambandslaust
við Reykjavík
Símstöðin á Akranesi var í litlu
timburhúsi í miðjum bænum. Þegar
fréttist af skipaumferðinni í Reykja-
vík voru margir á Akranesi sem
lögðu leið sína á símstöðina til þess
að leita frétta. „En það var sama
hvort komið var eða hringt,“ skrif-
ar Sveinn; símastúlkurnar sögðu
sambandslaust við Reykjavík. Sama
hvernig hringt var, Reykjavík ansaði
ekki. Morguninn leið því í mikilli
spennu. Menn á Akranesi gengu til
starfa og þótt vertíð væri að ljúka var
að mörgu að hyggja. Margir fóru til
vinnu á reiðhjóli en aðrir gangandi.
bílar voru fáir og flestir til vöru-
flutninga. Og Skaginn var á þess-
um árum rólegur lítill bær, byggð-
ur dugandi fólki sem var kröfuhart
við sjálft sig og aðra og vinnusamt
hvort heldur var til sjós eða lands,“
skrifar Sveinn. Hann rifjar það upp
að í stríðinu hafi Akranes ekki verið
sá snyrtilegi bær sem menn þekktu
síðar, með steyptar götur og torg.
„Þá voru malargötur um allan bæ
og oft holóttar. Gangstéttir voru
engar, en meðfram götunum uxu
á sumrin baldursbrár og kartöflu-
garðar voru milli húsa. byggðin
var víðast hvar dreifð og túnblettir,
þar sem hægt var að fara í fótbolta
um allan bæ. En nú, hinn 10. maí,
voru Skagamenn farnir að hyggja
að görðum sínum og önnur vor-
verk hafin. Spenna lá í loftinu og
hvar sem tveir eða fleiri hittust bar
hina brennandi spurningu á góma:
„Hvaða stórveldi var það sem hafði
sent herskip til Íslands?“ Nokkrir
þóttust vissir um að hér væru Þjóð-
verjar á ferðinni. Þeir höfðu ráðist
inn í Danmörku og Noreg mánuði
áður og herir þessara landa, ásamt
hjálparliði frá bretlandi, ekki stað-
ist þýska hernum snúning. Allir
mundu líka eftir heimsókn beiti-
skipsins Emden og kröfum Þjóð-
verja um flugvelli hér á landi. Aðrir
töldu Rússa líklega. Kannske voru
þetta bretar? Þeir áttu þó að hafa
yfirráð á hafinu.“
Sveinn rifjar það upp að það hafi
ekki verið fyrr en eftir hádegi her-
námsdaginn sem fréttir af því sem
raunverulega hafði gerst í Reykjavík
tóku að berast til Akraness. Starfs-
fólki Landsímans hafði verið leyft
að opna símann upp úr klukkan tvö
og var þá ekki að sökum að spyrja.
Allir voru þessir atburðir spennandi
í hugum unglingspilts.
„Við erum hér með
hermenn handa ykkur“
Þegar leið á daginn,10. maí, varð
Skagamönnum tíðlitið suður fló-
ann og loksins sást til Laxfoss, þar
sem hann kom siglandi og fór fyr-
ir innan Þjót. Gefum Sveini orð-
ið: „Enginn vissi hvort hann færði
Akurnesingum hersetu, en blöðin
komu daglega með skipinu og nú
var fréttaþorsti meiri en venjulega.
Þegar skipið kom upp með hafn-
argarðinum mátti sjá að hér var
nokkuð óvenjulegt. brúngrænar
hrúkur á þilfari og á hvalbak skips-
ins. Óvenju mikið dót á dekkinu og
brátt mátti sjá að hér voru vopnaðir
hermenn um borð. Pétri Ingjalds-
syni skipstjóra sást bregða fyrir í
brúarglugga og um leið og háseti
gekk framá og gerði sig líklegan
til þess að kasta línu í land kallaði
Valdimar stýrimaður: „Við erum
hér með hermenn handa ykkur.“
Við strákarnir sem stóðum þarna
á hafnargarðinum horfðum á allan
útbúnaðinn í orðlausri undrun. Oft
höfðum við séð fylludáta og aðra
sjóliða. Þeir voru vopnlausir og
venjulega í stelpuleit. Þessir menn
voru hins vegar alvöruhermenn í
stríði með byssur og hjálma og belti
og töskur í bak og fyrir. Við vorum
vitni að heimsviðburðum.“
Þegar breski herinn hernam Akranes
Gripið niður í frásögn tveggja manna sem ungir upplifðu hernámið
Breskur herflokkur þrammar eftir Vesturgötu á Akranesi en forvitnir krakkar horfa á. Hér eru á ferð liðsmenn úr fimmta herfylki Vestur Jórvíkurskíris-hersveitarinnar (1/5 Batallion, West Yorkshire Regiment) en
þetta herfylki fékk það verkefni að hersetja Akranes fyrir hönd breska heimsveldisins. Myndin er tekin á móts við þar sem Rakarstofa Hinriks er í dag. Á bak við hermennina er hús gamla barnaskólans sem brann
1948. Skólahúsið var tekið yfir af hernámsliðinu og notað sem ein af bækistöðvum þess á Akranesi. Ljósmyndasafn Akraness/ Auður Sæmundsdóttir.
Breskir hermenn stilla sér upp til myndatöku á einum af hertrukkunum sem þeir
komu með til landsins. Myndin er tekin við gamla barnaskólann við Vesturgötu.
Ljósmyndasafn Akraness/ Árni Böðvarsson.
Hernám Íslands er það tímabil kallað frá því þegar landið var her-
numið af Bretum vorið 1940 og fram að því því þegar bandarísk-
ir hermenn yfirgáfu landið 1947, tveimur árum eftir lok stríðsins.
Ekki kom til átaka vegna hernámsins enda voru Íslendingar hlið-
hollir bandamönnum og tóku þeim almennt vel. Þegar Bretar her-
námu Ísland aðfararnótt 10. maí 1940 voru átta mánuðir frá því að
heimsstyrjöldin síðari hófst. Um 2000 hermenn tóku þátt í hernám-
inu sem hófst í Reykjavík og áttu mikið fleiri eftir að bætast í þann
hóp. Úr hópi fyrstu bresku hermannanna voru um fimmtíu þeirra
sendir sama dag með Laxfossi, yfir Faxaflóann, og upp á Akranes.
Komu þeir úr fimmta herfylki Vestur-Jórvíkurskíris sem fékk það
hlutverk að tryggja Akranes. Íbúar í kauptúninu voru þá 1.840 tals-
ins og eins og við mátti búast voru þetta stórtíðindi í þorpinu. Bret-
arnir voru á Akranesi í innan við eitt ár og var hlutverk þeirra eink-
um að fylgjast með flugumferð inn á Hvalfjörð. Hermennirnir lögðu
sig fram um að eiga gott samneyti við íbúa og er þeim borin vel sag-
an. Hér í meðfylgjandi frásögn er vera Breta á Akranesi 1940 rifjuð
upp. Stuðst er við frásögn og skrif tveggja heimildamanna. Annars
vegar við minningarbrot Sveins Sæmundssonar, sem var sautján ára
vorið 1940, en varð síðar blaðamaður og fjölmiðlafulltrúi Flugleiða.
Hann ritaði minningarbrot frá komu Bretanna sem birtist í Helg-
arpóstinum 1979. Sveinn flutti alfarinn frá Akranesi um svipað leiti
og Bretarnir kvöddu haustið 1940. Hins vegar er stuðst við frásögn
og minningarbrot Hafsteins Sigurbjörnssonar pípulagningameistara
sem var níu ára gutti á Akranesi þegar herseta Breta stóð yfir. Fyrir
tvo unga menn, annan níu en hinn sautján ára, var þetta mikið ævin-
týri eins og gefur að skilja.