Náttúrufræðingurinn - 2020, Blaðsíða 13

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
233
Ritrýnd grein / Peer reviewed
11–33% æðplöntuþekju þegar vökt-
unin hófst árið 1965 og hafa þróast
þannig að fjallavíðir hefur orðið þar
ríkjandi tegund, þó á mismunandi tíma
eftir reitum. Reitur K3 var lagður út í
kringum litla fjallavíðiplöntu árið 1965
(3. mynd d). Hún breiddist hratt út
um reitinn og strax við þriðju úttekt
árið 1971 þakti fjallavíðir allan reitinn
(>75,1%). Æðplöntutegundir voru 4–6
í reitnum á fyrstu árunum en frá árinu
1979, þegar víðirinn var orðinn þéttur í
reitnum, hafa tegundirnar verið 1–2 (8.
mynd a). Víðirinn varð algjörlega ríkj-
andi og fjölbreytileikastuðlarnir hafa
því frá 1979 verið í lægstu mögulegu
gildum (nálægt 0 fyrir Shannon H og
1 fyrir 1/Simpson D; 8. mynd e. og f ).
Aðeins örlaði á mosum fyrst eftir að
fjallavíðirinn þakti reitinn en þeir hurfu
eftir 1980 og fléttur hafa aldrei numið
land undir fjallavíðinum í K3 (8. mynd
f og 9. mynd a). Hinir reitirnir í þriðja
hópnum í Káraskeri urðu fljótt tegunda-
ríkir og varð þekja æðplantna þar mikil
en þó mun fyrr í K8, þar sem saman-
lögð gróðurþekja æðplantna var orðin
>75,1% 1974 við 40 ára aldur, en K7 þar
sem það gerðist ekki fyrr en 2016. Þessir
reitir höfðu hæstu fjölbreytileikastuðla
af öllum reitum í vöktuninni (9. mynd
b og c). Fjallavíðir fannst fyrst í báðum
þessum reitum árið 2005 (9. mynd b).
Árið 2010 hafði hann náð fullri þekju í
K8 og árið 2016 í K7 (gögn ekki sýnd; 8.
mynd c). Fjölbreytileikastuðlar í báðum
reitum voru þó byrjaðir að lækka strax
á árabilinu 1979–1988 (8. mynd b og c)
en ekki tegundafjöldi æðplantna, sem
bendir til aukinnar samkeppni. Þegar
fjallavíðirinn tók yfir í reitum K7 og
K8 minnkaði mosaþekjan úr 44–59%
milli 1985–1997 niður í 19–25% að
jafnaði milli 2005–2016 (8. mynd e)
og fléttur sem aðeins fór að bera á í
K7 hurfu árið 2016 þegar fjallavíðir-
inn náði fullri þekju (8. mynd f ). Þarna
fylgdu K7 og K8 því sama framvindu-
ferli og varð í fjallavíðireitnum K3 í
byrjun vöktunarinnar.
Breytingar á tegundasamsetningu
Hnitunargreining (PCA) tíu reita
í Bræðraskeri og sjö í Káraskeri (10.
mynd) sýnir að þeir fylgdu að mestu
leyti sama framvinduferlinu. Því nær
hver öðrum sem punktar á slíku grafi
eru, þeim mun líkari er tegundasam-
setning reitanna. Í Bræðraskeri færð-
ust allir reitirnir til hægri á 1. PCA-ás
og enduðu árið 2016 ekki mjög langt
hver frá öðrum (10. mynd). Þessi grein-
ing styrkir niðurstöður um ákveðinn
tröppugang sem varð í framvindunni í
Bræðraskeri, eins og sýnt var á 5. mynd.
Allir reitirnir í Bræðraskeri færðust
eftir svipuðu framvinduferli sem lá
upp eftir 2. PCA-ás og breytingarnar
voru tiltölulega litlar á milli úttekta,
til 1997 í reitum B1, B2, B5 og B6 og til
2005 í öllum öðrum reitum. Eftir það
breyttist tegundasamsetningin hratt í
Bræðraskeri og allir reitirnir færðust til
hægri á 1. PCA-ás og niður á 2. PCA-ás
(10. mynd), sem rímar vel við nýja land-
námsfasann sem þá varð (9. mynd a).
Þegar hnitunargreining Káraskers er
borin saman við greiningu Bræðraskers
kemur ýmislegt athyglisvert í ljós (10.
mynd). Í fyrsta lagi sést vel að reitirnir
sem valdir voru í Káraskeri árið 1965
til vöktunarinnar (svartir hringir; þá 29
árum eftir að skerið kom upp úr jökli)
voru mun ólíkari innbyrðis í framvindu-
stigi en reitirnir í Bræðraskeri þegar þeir
náðu sama aldri (dökkbláir hringir; um
1985) en þó voru allir Káraskersreitirnir
á svipuðum slóðum árið 1965 í PCA-
greiningunni (svartir hringir) og fram-
vindan í Bræðraskeri fyrstu 37–50 árin.
Þessi greining styrkir því þá ályktun að
nota megi skerin saman til að skoða alls
80 ára sögu gróðurframvindu.
Framvinduferlið í K5 skar sig nokkuð
úr og hafði breyst tiltölulega lítið á
milli 29. og 80. aldursárs (1965–2016).
Reiturinn var á svipuðum slóðum 2016
og 30 árum yngri reitir í Bræðraskeri
voru þegar vöktunin hófst þar 1965 (10.
mynd). Gróðurframvindan hefur því
af einhverjum ástæðum ekki náð sér á
strik í reit K5 (6. mynd c, d, e og f ).
Greinilegt er að tegundasamsetning í
reitum í Káraskeri (nema K5) hafði að
jafnaði breyst meira á þeim 80 árum frá
því að skerið kom upp úr jökli en gerð-
ist í Bræðraskeri á 56 árum (10. mynd).
Allir reitirnir nema K3 og K5 hafa færst
lengra til hægri á 1. PCA-ásnum. Þeir
reitir sem breyst hafa mest eru fjallavíði-
reitirnir K7 og K8 (9. mynd b og c) og
þeir eru að lokum komnir neðst á PCA-
grafið og byrjaðir að stefna til vinstri í
átt að K3 (9. mynd a), sem vaxinn var
fjallavíði þegar hann var valinn 1965 (3.
mynd d). Það var væntanlega ástæðan
fyrir því að K3 skar sig úr. Fjallavíðir-
inn náði svo fljótt að verða ríkjandi í K3
að hann færðist strax niður á 2. PCA-
ás og til vinstri á 1. PCA-ásnum. Hinir
reitirnir eru mislangt komnir á þessari
hringferð, sem væntanlega má miða við
í spá um hvernig allir þeir reitir sem ná
að viðhalda gróðurþekju þróast, það er
að segja í átt að runnavöxnu mólendi.
Undantekningin er K5, sem eins og
áður sagði byrjaði að færast til hægri á
PCA-grafinu, en sneri síðan við aftur.
Hann er dæmi um reit þar sem gróður-
9. mynd. Myndir af þremur reitum í Káraskeri þar sem fjallavíðir varð ríkjandi. a) K3 árið 2005, b) K7 árið 2005 þegar fjallavíðir var að byrja að
nema land – hann þakti allan reitinn 11 árum síðar, c) K8 árið 2016. – Photographs of the plots a) K3 in 2005, b) K7 in 2005 when Salix arctica
had colonized, but it had covered the whole plot 11 years later, c) K8 in 2016. Ljósm./Photos: a, c) Starri Heiðmarsson 20.7. 2005, 10.8. 2016;
b) Bjarni D. Sigurðsson; 20/7 2005.