Morgunblaðið - 04.01.2021, Blaðsíða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 4. JANÚAR 2021
Heimkoma
Að áliðnu fimmtudagskvöldi 14.
nóvember árið 1918 skríður tog-
arinn Snorri goði inn á Reykjavík-
urhöfn eftir nokkurra daga siglingu
frá Englandi. Það er milt veður,
skýjað og hæg sunnanátt, síðdegis
hafði hiti í Reykjavík mælst nærri
sex gráðum. Haustmyrkrið grúfir
yfir höfuðstað Íslands en daufa birtu
ber frá ljósum hér og hvar í bænum.
Skipverjar varpa akkerum úti fyr-
ir Kveldúlfsbryggju sem liggur fram
undan Vatnsstíg í Skuggahverfi.
Þeir þeyta skipsflautuna, bíða svo
átekta en verða ekki varir við
mannaferðir á bryggjunni. Aftur
flauta þeir – og aftur. En enginn
gerir vart við sig í landi, þar ríkir
dauðaþögn. Líður svo kvöldið.
Aðstæður um borð eru nötur-
legar. Ellefu menn höfðu siglt með
Snorra goða til Fleetwood á Eng-
landi til að selja afla. Á heimsigling-
unni bætast við átta skipbrotsmenn
af togaranum Nirði sem þýskur kaf-
bátur grandaði undan ströndum Ír-
lands skömmu eftir miðjan október.
Ytra höfðu sjö þeirra veikst af
spænsku veikinni, skæðri inflúensu
sem um þessar mundir ríður yfir
heimsbyggðina og veldur hvarvetna
skelfingu og dauða. Á leiðinni til Ís-
lands smitast
skipverjarnir á
Snorra goða, allir
nema þrír.
Nokkrir hinna
sjúku liggja
þungt haldnir,
einn er látinn.
Heimsófriður
hefur geisað í
meira en fjögur ár, háski fylgir sigl-
ingum á höfum úti. Þýskir kafbátar
hafa sökkt á þriðja tug skipa í Ís-
landssiglingum. En á heimleiðinni
siglir Snorri goði fram á kafbát með
hvítan fána á stöng, friðartákn. Að
morgni mánudagsins 11. nóvember
undirrita fulltrúar stríðandi fylkinga
vopnahléssamning. Stríðinu mikla
er lokið.
Þegar nálgast miðnætti er enn
ekkert lífsmark að sjá í landi. Fjór-
menningarnir sem ekki hafa smitast
af inflúensunni ókyrrast, þrír skip-
verjar á Snorra goða og einn af
Nirði. Þeir þarfnast hjálpar við að
flytja í land veika félaga sína – og
líkið. Loks ákveða þeir að skjóta út
báti og róa að Kveldúlfsbryggju,
þrír saman. Sá fjórði verður eftir í
togaranum til að hlynna að hinum
sjúku.
Einn þeirra þriggja sem róa til
lands er Bjarni Brandsson, tuttugu
og níu ára gamall sjómaður vestan
af Snæfellsnesi. Hann byrjaði barn-
ungur að sækja sjó með föður sínum
en var síðar um skeið í millilanda-
siglingum, einnig á strandferðaskip-
inu Sterlingi.
Í ársbyrjun 1913 réð Bjarni sig á
Skúla fógeta, nýjan og glæsilegan
togara útgerðarfélagsins Alliance í
Reykjavík. „Mér þótti sem ég hefði
himin höndum tekið, segir hann síð-
ar þegar hann rifjar upp viðburða-
ríka ævi, „því að það var ekki lítið í
það varið fyrir ungan mann á þeim
árum að fá fast togarapláss og varð
ég var við það að ýmsir félagar mín-
ir og kunningjar öfunduðu mig
stórum.“
En seint í ágústmánuði 1914 varð
togaravistin að martröð þegar Skúli
fógeti rakst á tundurdufl úti fyrir
austurströnd Englands. Eftir
gríðarlega sprengingu hvarf tog-
arinn í djúpið á skömmum tíma.
Fjórir menn létust, aðrir komust í
björgunarbát. Bjarni var nær dauða
en lífi. Félögum hans sýndist ekkert
lífsmark vera með honum þegar þeir
drógu hann upp úr sjónum, alblóð-
ugan og með svöðusár á höfði. En
Bjarni hafði betur í glímunni við
dauðann, var í landi í rúmt ár en réð
sig þá aftur á togara, síðast Snorra
goða.
Mennirnir þrír róa rakleiðis að
Kveldúlfsbryggju. Brýnt er að ná í
hjálp og finna lækni. En fyrst vilja
Bjarni og annar félaga hans líta við
heima hjá sér. Sá þriðji verður eftir
á bryggjunni.
Bjarni býr í timburhúsi við
Ránargötu 28. Næturgangan um
miðbæinn og vestur á Ránargötu
greypist í huga hans. „Ég gleymi
aldrei gönguferð minni um bæinn
þessa nótt. Það var eins og allt líf
væri slokknað. Óvíða sá ég týru í
glugga. Allt virtist svart og kalt og
það fór um mig ónotakennd. Ég vissi
þá að pestin hafði komist í algleym-
ing meðan við vorum í siglingu en
ekki gat ég gert mér í hugarlund að
ástandið væri eins hörmulegt og það
var.“ Á leiðinni rekst Bjarni á mann
sem hann kannast lítillega við og
spyr tíðinda. „Hann sagði mér frá
ástandinu, fólk lægi sjúkt í nærri
hverju einasta húsi í bænum, að fólk
hryndi niður og ekki hefðist undan
að koma því í jörðina.“
Bjarni fyllist kvíða, óttast að
inflúensan hafi stungið sér niður á
heimili hans. Ári áður hafði hann
gengið í hjónaband með Elínu Jón-
asdóttur en hún verður tuttugu og
tveggja ára þennan dag, 14. nóv-
ember 1918. Þá um sumarið hafði
þeim fæðst sonur sem föðurnum
fannst vera „svo smár og við-
kvæmur“ að ekki mætti snerta hann
með „hrjúfri sjómannshönd. Verður
ekki drengurinn inflúensunni auð-
veld bráð?
Þegar Bjarni kemur að heimili
sínu er allt myrkvað og útidyrnar
læstar. Það er fremur óvenjulegt því
á þessum árum læsir fólk yfirleitt
ekki að sér. „Ég barði að dyrum,
fyrst hægt, en þegar mér var ekki
svarað og ég heyrði ekki neina
hreyfingu fyrir innan knúði ég fast-
ar á.“ Drjúg stund líður. Á heimilinu
búa einnig foreldrar eiginkonunnar
og systir hennar, Katrín Hólm-
fríður, fjórtán ára gömul. Það er hún
sem loks kemur til dyra en svo mátt-
farin „að hún féll fram yfir sig í
fangið á mér um leið og dyrnar opn-
uðust“. Hin fjögur eru líka sárlasin.
Bjarna er brugðið. Hann lætur
verða sitt fyrsta verk að hlaupa nið-
ur í Reykjavíkurapótek og ná í lyf.
Apótekið er í lágreistu húsi í Thor-
valdsensstræti 6 þar sem nú, rúm-
lega hundrað árum síðar, er risin
hótelbygging. Reykjavíkurapótek er
eina lyfjabúðin í bænum og um þess-
ar mundir er opið jafnt á nóttu sem
degi. Bjarni fer heim með lyfin, leit-
ar einnig til nágranna og fær hjá
þeim mjólk.
Svo hraðar hann sér niður á
Kveldúlfsbryggju. Þá hefur tekist
að safna saman nokkrum mönnum
til að flytja í land líkið og hina sjúku
af Snorra goða. Gengur það greið-
lega. Sennilega hefur þeim síðan
flestum eða öllum verið ekið heim til
sín því sjúkrarúm í Reykjavík eru fá
og varla nokkur auð þessa dagana.
En það fylgir ekki sögunni, ekki
heldur hvert farið er með líkið. Ekki
næst í lækni „enda voru þeir læknar
sem í bænum voru annað hvort
orðnir örmagna af þrældómi eða
sjúkir“.
Bjarni er ekki í rónni fyrr en hann
kemst aftur heim á Ránargötu til að
létta undir með sínu fólki. Í ágúst
1914 hafði líf hans hangið á bláþræði
þegar Skúli fógeti fórst. Andspænis
inflúensunni er líka um líf og dauða
að tefla. Einn margra sem spænska
veikin leggur í gröfina í nóvember
1918 er vélstjórinn á Skúla fógeta
sem verið hafði í siglingunni ör-
lagaríku, rúmum fjórum árum fyrr.
Og enn er fólk að veikjast, enginn
veit hversu margir eiga eftir að falla
í valinn.
Svífandi farfuglar
Inflúensan illvíga herjar um alla
Reykjavík, hvergi er fólk óhult um
líf sitt. Dauðinn fetar sig inn hverja
götuna á eftir annarri.
Það er ekki langt vestan af Ránar-
götu niður í Tjarnargötu í Reykja-
vík, nokkurra mínútna gangur.
Samt eru þetta eins og tveir að-
skildir heimar. Við Tjörnina búa
embættismenn og efnafólk og þar er
hvert hús öðru glæsilegra. Eitt
þeirra er myndarlegt steinhús á
Tjarnargötu 35, augljóslega byggt
af góðum efnum. Jón Laxdal kaup-
maður lét reisa það á árinu 1913 og
kallaði Sólheima. Síðar var í húsinu
fæðingarheimili og spítali.
Í næsta húsi við Sólheima,
Tjarnargötu 37, býr Lárus H.
Bjarnason, prófessor í lögfræði við
Háskóla Íslands, fyrrum alþingis-
maður og síðar hæstaréttardómari,
þjóðkunnur maður. Hann er önnum
kafinn þessa dagana, stjórnar
Hjúkrunarnefnd Reykjavíkur sem
sett hefur verið á laggirnar gagn-
gert til að bregðast við inflúensu-
faraldrinum.
Hinum megin götunnar, á
Tjarnargötu 32, stendur ráð-
herrabústaðurinn. Í nálægum hús-
um búa ýmsir góðborgarar, þeirra á
meðal sjálfur biskup landsins, Jón
Helgason, en hann og fjölskylda
hans eiga heimili að Tjarnargötu 26.
Úr Sólheimum berst oft þýður
ómur út á Tjarnargötuna, húsráð-
endur eru ákaflega tónelskir. Jón
Laxdal er ekki bara umsvifamikill
kaupsýslumaður, hann hefur látið
mikið að sér kveða í tónlistarlífi
þjóðarinnar, leikið á orgel í kirkjum
og stjórnað kórum. Þekktastur er
hann þó sem tónskáld. Mörg söng-
laga hans njóta vinsælda, til dæmis
„Sólskríkjan“ við ljóð Þorsteins Erl-
ingssonar. Lög Jóns eru sögð
„einkar sönghæf“, „auðlærð og við-
felldin“ og bera „ótvíræðan vott um
næma, meðfædda sönglistargáfu,
einlægan innileik og ást á listinni“.
Jón Laxdal er fimmtíu og þriggja
ára gamall, átján árum eldri en eig-
inkonan Elín. Þau eiga fjögurra ára
gamla dóttur, Guðrúnu, auk þess
sem þau ala upp fóstursoninn Björn
sem er af fátækri fjölskyldu í
Vesturbæ Reykjavíkur. Jón Laxdal
fæddist á Akureyri og sinnti um
langt árabil verslunarstörfum í
Keflavík og á Ísafirði áður en hann
fluttist til Reykjavíkur. Elín hafði í
nokkur ár kennt í Barnaskóla
Reykjavíkur við Fríkirkjuveg en
hætt því þegar hún giftist Jóni. „Ég
er svo hamingjusöm sem nokkur
getur orðið, veit að ég hef verið
heppin í valinu, fengið elskulegan og
góðan mann sem ég sympatisera að
öllu leyti með,“ skrifaði Elín í bréfi
til vinkonu sinnar skömmu eftir að
þau Jón giftu sig haustið 1912.
Elín Laxdal er dóttir þjóðskálds-
ins Matthíasar Jochumssonar og
þriðju konu hans, Guðrúnar Run-
ólfsdóttur. Í nóvember 1918 eru
bæði enn á lífi og búa norður á Ak-
ureyri — hann áttatíu og tveggja
ára, hún sextíu og sjö. Matthías og
Guðrún eignuðust ellefu börn. Eitt
þeirra er Steingrímur, héraðslæknir
á Akureyri. Hann er orðinn fertugur
og á eftir að koma mikið við þessa
sögu.
„ … eins og
allt líf væri
slokknað“
Bókarkafli | Í bókinni Spænska veikin segir
Gunnar Þór Bjarnason frá því er „spænska
veikin“, mannskæðasta farsótt sögunnar, barst til
Íslands 1918, í miðju Kötlugosi á einu viðburða-
ríkasta ári tuttugustu aldar. Hundruð Íslendinga
féllu í valinn á örfáum vikum, aðallega ungt fólk í
blóma lífsins.
Nýgift Brúðkaupsmynd af Bjarna Brandssyni togarasjómanni og Elínu
Jónasdóttur árið 1917. Reykjavík líktist draugabæ þegar eiginmaðurinn
kom úr siglingu frá Englandi um miðjan nóvember 1918.
Börn Elín Laxdal með Guðrúnu
dóttur sína og fóstursoninn Björn.
Snjallari lausnir í
greiðslumiðlun á
Íslandi
Fjártæknilausnir Rapyd bjóða þér
upp á snjallari greiðslumiðlun.
Við bjóðum upp á fjölmargar
greiðsluleiðir og virðisaukandi
þjónustur sem henta þínum
rekstri. Við setjum þjónustu
við söluaðila í fyrsta sæti.
Vertu í sambandi
558 8000 | hallo@rapyd.net | rapyd.net/is
Einfaldari
Snjallari
Betri
Leyfðu okkur að
þjónusta þig.