Morgunblaðið - 22.02.2021, Síða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 22. FEBRÚAR 2021
Funahöfða 7, 110 Reykjavík | Sími 577 6666
., '*-�-,�rKu KIEL/ - OG FRYSTITJEKI
Iðnaðareiningar
í miklu úrvali
Hellisheiðarvegur –
vörður og sæluhús
Leiðin yfir Hellisheiði er kapítuli
út af fyrir sig en hún skipti miklu
máli fyrir samgöngur Sunnlendinga
við Reykjavík. Páll Melsteð sýslu-
maður sagði árið 1842
að vegurinn yfir Hellis-
heiði væri allgóður þá,
sæmilega ruddur og
vel varðaður á heiðinni.
Þjóðvegurinn um
Hellisheiði lá nokkru
norðar en núverandi
vegarstæði eða um
Hurðarás fyrir austan
Reykjafell og kom nið-
ur um Hellisskarð
(Uxaskarð) rétt fyrir
ofan Kolviðarhól. Auðvelt er enn að
fylgja þessari leið því hún er vel
vörðuð frá fornu fari. Göturnar eru
auk þess víða djúpt markaðar af
járnslegnum hestshófum sem barið
hafa hraunhelluna öldum saman.
Frá Hellisskarði lá vegurinn um
Bolavelli vestur með Húsmúla og
síðan um norðanvert Svínahraun
hjá Lyklafelli. Yfirleitt var komið
niður í byggð hjá Elliðakoti í Mos-
fellssveit.
Ekkert er vitað hvenær byrjað
var að varða Hellisheiði en í kon-
ungstilskipuninni frá 1776 er sér-
stakt ákvæði um að reisa skuli
vörður á fjallvegum.
Í heimild frá 1703 er nefnd Bisk-
upsvarðan á Hellisheiði og sömu-
leiðis að fleiri vörður séu þar. Bisk-
upsvarðan var fornt mannvirki
vestarlega á heiðinni, hlaðin í kross
þannig að fjögur vinkilhorn mynd-
uðust við hana. Þetta bygging-
arglag var haft á vörðunni til þess
að menn gætu haft skjól við hana
eftir því hvaðan vindurinn blés.
Upp úr 1830 var bogmyndaður
sæluhúskofi reistur skammt frá
Biskupsvörðustæðinu, kofi sem enn
stendur, og mun grjótið úr vörð-
unni að einhverju leyti hafa verið
notað í kofann en hún sjálf er
löngu horfin.
Í fyrrgreindri heimild frá 1703 er
getið um sæluhús á Hvannavöllum
við Húsmúla og er talið líklegt að
slíkt hús hafi verið þar fyrr á öld-
um og Húsmúli sé kenndur við það.
Þetta mun hafa verið lítill kofi,
hlaðinn úr hraungrýti með torfþaki.
Eftir 1830 var nýtt sæluhús reist á
þessum slóðum undir Húsmúlat-
ánni. Það var Gísli Eyjólfsson
bóndi á Kröggólf-
sstöðum í Ölfusi sem
stóð fyrir þeirri bygg-
ingu. Legurúmið í
kofanum var upp-
hækkaður mold-
arbálkur í öðrum
enda, tyrfður þó, en í
hinum endanum gátu
3-4 hestar staðið.
Ekki þótti góð vist í
húsinu og dóu þar
stundum menn af vos-
búð eftir ferð um heiðina.
Um 1840 reisti Jón Jónsson
bóndi á Elliðavatni sæluhús á eigin
kostnað fyrir neðan Sandskeið, ná-
lægt Fóelluvötnum. Húsið var torf-
hús með timburþaki.
Hellisheiðarvegur var um 35
kílómetrar milli byggða og ekki
heiglum hent að ferðast þar í vond-
um veðrum, allra síst að vetrarlagi.
Ekki var ótítt að menn örmögn-
uðust á leiðinni. Einhvern tímann
um eða upp úr 1840 týndu tveir
menn úr Rangárvallasýslu lífi á
heiðinni. Þetta varð til þess að al-
menn hreyfing myndaðist um að
safna fé til að reisa nýtt gott sælu-
hús á þessari leið. Forgöngumenn
framtaksins voru mágar sem
bjuggu hvor sínum megin við heið-
ina, þeir séra Páll Mathiesen að-
stoðarprestur í Arnarbæli í Ölfusi
og Jón Jónsson bóndi á Elliðavatni.
Einnig er nefndur í þessu sam-
bandi Sæmundur Steindórsson í
Auðsholti í Ölfusi. Sumarið 1844
var svo reist myndarlegt timburhús
á Kolviðarhóli og lögðu 566 menn
fé í samskotin til byggingar þess,
þar af voru 367 úr Árnessýslu, 123
úr Rangárvallasýslu og 8 úr Vest-
ur-Skaftafellssýslu. Framtakið var
með fyrstu samvinnuverkefnum
Sunnlendinga.
Árið 1874 vaknaði enn hreyfing
og nú til að byggja heilsárs gisti-
og veitingahús á Kolviðarhóli. Tveir
Reykvíkingar ásamt Guðmundi
Thorgrimsen verslunarstjóra á
Eyrarbakka voru hvatamenn þessa.
Þeir gengust fyrir samskotum og
lagði fjöldi manns, ekki síst aust-
anfjalls, fram peninga, en Land-
sjóður hljóp undir bagga með það
sem á vantaði. Húsið var byggt
sumarið og haustið 1877. Það var
einlyft með lágri rishæð, rúmlega
40 fermetrar að grunnfleti og þótti
vandað. Veggir voru steinhlaðnir.
Gestgjafar voru ráðnir til að setjast
þar að og veita ferðalöngum beina
og gistingu. Þessi mikilvægi áning-
arstaður var seinna byggður frekar
upp og árið 1929 var þar byggt
myndarlegt steinsteypt gistihús
með þremur burstum, teiknað af
sjálfum húsameistara ríkisins, Guð-
jóni Samúelssyni.
Í grein í Þjóðólfi 1854 sagði að
almenningsvegurinn upp úr Sel-
tjarnarneshreppi fram hjá Hólmi
og upp Fóelluvötn austur til Svína-
hrauns hefði þá fyrir nokkrum ár-
um verið stórlega bættur. Líklega
hafa þessar endurbætur verið
fólgnar í brúm yfir mýrar og keld-
ur og á stöku stað hefur vegurinn
verið hlaðinn upp yfir lautir og
lægðir. Ekki var þó um vagnveg að
ræða því engir voru vagnarnir. Í
sömu grein sagði að Ölfusingar
ryddu veginn yfir Svínahraun og
Hellisheiði, oftast á hverju ári.
Eiríksvegur og Hövdenak
Með nýjum vegalögum 1875, en
þá hafði Alþingi öðlast fjárveit-
ingavald, var kveðið á um veitingu
almannafjár til vega. Þetta varð til
þess að næstu ár var allmikið fé
lagt í vegagerð austur yfir fjall,
fyrst yfir Svínahraun og síðan
Hellisheiði og niður Kamba. Fyrsti
áfangi verksins var boðinn út 1876
og hlaut hann Eiríkur Ásmundsson
í Grjóta í Reykjavík. Hann sá um
verkið allt til loka 1880 og var
þetta eitt mesta vegamannvirki
sem ráðist hafði verið í fram að
þeim tíma. Vegurinn var kallaður
Eiríksvegur eða Eiríksbrú. Að jafn-
aði unnu 30-40 manns við það hvert
sumar við frumstæðar aðstæður.
Hestvagnar voru ekki komnir til
sögu og varð að nota börur eða
handvagna við að flytja möl í veg-
inn sem var seinlegt og erfitt verk.
Í reglugerð um lagningu vegarins
var fyrirlagt að hann skyldi vera 10
feta breiður (rúmir 3 metrar), upp-
hlaðinn og púkkaður með grjóti.
Breidd vegarins var miðuð við að
lestir ferðamanna gætu mæst á
honum án þess að fara út fyrir veg-
inn. Vegkantarnir voru hlaðnir úr
grjóti og beint upp, eins og hús-
veggur, en ekki með fláa sem síðar
tíðkaðist. Vegna skorts á ofaníburði
þótti vegurinn nokkuð harður undir
hestshófa og kom hann ekki að eins
miklum notum og ella hefði verið.
Sigurður Thoroddsen, fyrsti ís-
lenski verkfræðingurinn, fór hörð-
um orðum um veginn í fyrirlestri
árið 1900. Hann sagði:
„enginn hérlendur maður kunni
neitt af réttri vegagerð, en þeir
voru þó að reyna eitthvað og finna
upp einhverjar nýjar aðferðir af
sinni eigin visku, eins [og] t.d. flór-
leggingu o.fl.; en, eins og von var,
þar sem þekkinguna vantaði, fór
það allt saman í handaskolum, og
við búum að því enn, hvað vegirnir
voru lagðir ráðlauslega, t.d. í Svína-
hrauni; sá vegur var flórlagður og
varð mjög dýr, en nær því ófær
eftir nokkurn tíma; seinna þegar
akvegurinn var lagður héðan aust-
ur, þótti hlutaðeigendum synd að
ónýta svo dýran veg, og létu hann
því vera á sama stað, en reyndu að-
eins til að hylja svívirðinguna með
því, að kasta á hann nokkrum of-
aníburði“.
Svo var fyrirlagt að vegurinn,
sem Eiríkur í Grjóta lagði, yrði
sem beinastur þar sem því var við
komið. Því varð að ráði að vegurinn
var lagður þráðbeint upp bröttustu
brekkuna í Kömbum og rann hann
þar brátt allur burt og varð meira
og minna ónothæfur vegna bratta.
Hrossin strækuðu alveg á veginn
og héldu áfram að fara sína kráku-
stigi utan við hann. Eiríkur í
Grjóta fékk ámæli af vegagerðinni
en í raun var það Landstjórninni að
kenna hvernig vegurinn var lagður.
Enn má vel sjá Eiríksveginn víða á
Hellisheiði og í Kömbunum. Veg-
urinn er gott dæmi um vankunn-
áttu í gerð vega í árdaga vegagerð-
ar á Íslandi. Þetta var mönnum
ljóst og árið 1884 réði Landstjórnin
norskan verkfræðing, Niels Hövde-
nak að nafni, til Íslands til þess að
athuga vegi og vegastæði og kenna
Íslendingum frumatriði vegagerðar.
Hann kom hér aftur 1886 og hafði
þá með sér norska verkamenn sem
unnu við vegagerð á Íslandi í nokk-
ur ár. Nú var farið að vanda betur
til veganna og m.a. haft í huga veg-
stæði, halli, beygjur, þversnið og
þurrkun.
Þjóðvegur um Hellisheiði
Bókakafli | Í ritverkinu Samvinna á Suðurlandi
rekur sagnfræðingurinn Guðjón Friðriksson
sögu samvinnufélaga á Suðurlandi sem er í senn
atvinnu-, samgöngu- og félagsmálasaga lands-
fjórðungsins í rúm hundrað ár. Rakin er saga
kaupfélaga og annarra samvinnufyrirtækja
í Árnessýslu, Rangárvallasýslu, Vestur-Skafta-
fellssýslu og Vestmannaeyjum.
Ljósmynd/Guðjón Friðriksson
Eiríksvegur Eiríkur Ásmundsson í Grjóta tók að sér að leggja veg yfir Hellisheiði 1876 sem entist illa.
Ljósmynd/F.W.W. Howell
Farartálmi Ferja á Þjórsá nálægt Stóra-Núpi nálægt aldamótum 1900.