Morgunblaðið - 17.04.2021, Qupperneq 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. APRÍL 2021
BAKSVIÐ
Sigurður Bogi Sævarsson
sbs@mbl.is
Síðasta vetrardag, miðvikudaginn
21. apríl, verður þess minnst með
ýmsu móti að slétt hálf öld er frá
því Íslendingar fengu fyrstu ís-
lensku handritin afhent frá Dönum.
Svo skemmtilega vill til að 21. apríl
árið 1971 bar einnig upp á síðasta
vetrardag. Þessi tímamót urðu í
kjölfar áralangra umleitana af hálfu
Íslendinga, en lausn handritamáls-
ins hafi að margra mati verið loka-
áfangi sjálfstæðisbaráttunnar.
„Handritin og fornsögurnar eru
menningararfur Íslendinga og
lögðu Íslendingar ríka áherslu á að
fá handritin heim eftir lýðveldis-
töku. Lausn handritamálsins var
stórmerkileg í alþjóðlegu tilliti,“
segir Guðrún Nordal, forstöðu-
maður Stofnunar Árna Magnús-
sonar í Íslenskum fræðum við Há-
skóla Íslands.
Hátíð fyrir börnin
og hús í byggingu
Klukkan 10 að morgni 21. apríl
verður efnt til hátíðar fyrir grunn-
skólabörn, með sérstakri skír-
skotun til Konungsbókar eddu-
kvæða og eddukvæðanna, og
verður dagskránni frá Hörpu
streymt beint í alla skóla landsins
og einnig á RÚV. Síðar sama dag
verður lagður hornsteinn að Húsi
íslenskunnar við Suðurgötu í
Reykjavík, sem fullgert verður árið
2023. Í húsinu verður sett upp nú-
tímaleg handritasýning, auk starf-
semi Árnastofnunar og íslensku-
deildar Háskóla Íslands. Sama dag
kemur einnig út sagan Bál tímans
eftir Arndísi Þórarinsdóttur, sem
segir spennandi sögu Möðruvalla-
bókar og er ætluð lesendum á öll-
um aldri.
Þótt Ísland hafi orðið frjálst og
fullvalda ríki 1. desember 1918 og
lýðveldi verið stofnað 17. júní 1944
litu margir svo á að sjálfstæði lands
og þjóðar væri ekki að fullu endur-
heimt nema með afhendingu hand-
ritanna sem geymdu menningararf
þjóðarinnar. Farið var með hand-
ritin úr landi á 17. öld í safn Dana-
konungs og raunar einnig til Svía-
konungs, en síðan hóf Árni
Magnússon (1663-1730) skipulega
söfnun handrita um allt land og
flutti handritin til Kaupmannahafn-
ar þar sem hann bjó og starfaði.
Markmiðið var að rannsaka efni
handritanna og gefa þau út og
miðla. Árni ánafnaði Kaupmanna-
hafnarháskóla handritasafn sitt við
andlát sitt og og því litu Danir á
handritin sem sína eign rétt eins og
Íslendingar gerðu líka.
Íslendingar tóku formlega upp
kröfuna við lýðveldistöku og náðist
loks samkomulag við Dani árið
1961 um afhendingu um helmings
handrita úr safni Árna Magnús-
sonar og um 140 handrita úr Kon-
ungsbókhlöðu. Áfram var þó deilt
um málið, meðal annars á hinum
pólitíska vettvangi í Danmörku og í
tvígang fyrir dómstólum. Endanleg
niðurstaða fyrir dómstólum fékkst
loks í marsmánuði 1971 og strax í
mánuðinum þar á eftir komu fyrstu
tvö handritin til Íslands; Konungs-
bók eddukvæða og Flateyjarbók,
rit sem höfðu verið varðveitt í Kon-
ungsbókhlöðu í Kaupmannahöfn frá
seinni hluta sautjándu aldar.
„Mér finnst áhugavert að bera
saman baráttu Íslendinga á áratug-
Menningararfur og auðlind
- Hálf öld frá endurheimt íslensku handritanna - Áralangar umleitanir í lokaáfanga sjálfstæðisbar-
áttu - Tímamóta minnst með hátíð fyrir börnin - Framkvæmdir við Hús íslenskunnar standa yfir
Morgunblaðið/Eggert
Handritamál „Lausnin var stórmerkileg í alþjóðlegu tilliti,“ segir Guðrún
Nordal, forstöðumaður Stofnunar Árna Magnússonar við HÍ.
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Framkvæmdir Hús íslenskunnar á Melunum í Reykjavík verður tilbúið eftir
tvö ár. Hornsteinn að því verður lagður næstkomandi miðvikudag.
Handritin sem Íslendingar fengu eru í eldtraustum járnklefa í Árnagarði við
Suðurgötu í Reykjavík. Á bak við þykkar dyr eru háar hillur og kjörgripir í
hverri þeirra. Í Árnastofnun vinna svo fræðimenn að margvíslegum rann-
sóknum á fornum textum, sem sumir eru til í mörgum handritum. Stöðugt
er unnið að nýjum útgáfum sagna og kveðskapar, og eftir þessu efni eru
gerðar kvikmyndir, tölvuleikir og annað stafrænt efni. „Við finnum fyrir
miklum áhuga á handritunum og efni þeirra. Hingað í Árnastofnun koma
kvikmyndgerðarmenn víðsvegar að úr heiminum til að mynda handritin
vegna kvikmyndagerðar og sjónvarpsþátta. Stöðugt er unnið að nýjum þýð-
ingum Íslendingasagna á erlend tungumál, sem er grundvöllur miðlunar á
menningararfinum til annarra þjóða,“ segir Guðrún Nordal og bætir við:
„Skírskotað var sérstaklega til þessa öfluga þýðingastarfs þegar safn
Árna Magnússonar á Íslandi og í Danmörku var sett á lista UNESCO yfir
Minni heimsins, eða Memory of the world, sem geymir skráðan menningar-
arf. Þá er þessi arfur hluti af daglegu lífi fólksins í landinu, eins og við finn-
um svo vel. Þannig líður tæpast sá dagur að ekki berist símtöl eða bréf frá
almenningi, fólk sem reifar og ræðir efni sagna eða kvæða, hefur meiningar
um efnið, kemur með tilgátur og hefur skýringar á ýmsum álitaefnum.“
Hugsað til framtíðar
Handrit í hálfa öld – hver er staðan nú? Því svarar Guðrún Nordal: „Á þess-
um tímamótum höfum við lagt áherslu á að hugsa til framtíðar og að kynna
handritin fyrir yngri kynslóðinni. Við höfum lengi kappkostað að kynna
handritin, efni þeirra og sjálfa bókagerðina, fyrir skólafólki og haft safn-
kennara í fullu starfi í 25 ár sem hefur unnið algjört brautyðjandastarf. En
okkur langaði að nota þessi stóru tímamót til að gera enn meira. Verkefnið
Handritin til barnanna, sem stofnunin hefur haldið úti allt síðasta ár og var
styrkt sérstaklega af Barnamenningarsjóði, tengist þeirri stefnu.“
Hátíðin í Hörpu nk. miðvikudag verður hápunkturinn á þessu sérstaka kynn-
ingarátaki og segir Guðrún Nordal ánægjulegt að skólabörn um allt land geti
notið hennar samtímis. Sama dag verða kynnt verkefni sem hljóta viður-
kenningu í handritasamkeppni sem efnt var til meðal grunnskólabarna.
Sameina krafta og efla miðlunarstarf
„Við höfum fengið jákvæð viðbrögð við þessu átaki, og finnum hve mikil-
vægt er að ná til skólabarna. Því er við hæfi að hornsteinn að Húsi íslensk-
unnar verði einmitt lagður á þessu degi því einmitt þar verður hægt að sam-
eina krafta og efla miðlunarstarfið og taka vel á móti öllum þeim sem vilja
koma og kynnast þeirri ótrúlegu auðlegð sem býr í handritunum og auðvitað
öðrum söfnum sem Árnastofnun geymir,“ segir Guðrún. sbs@mbl.is
Minni heimsins eru hluti af daglegu lífi fólksins í landinu
UNNIÐ AÐ ÞÝÐINGUM OG GERÐ TÖLVULEIKJA OG KVIKMYNDA SEM BYGGJAST Á ÍSLENSKU HANDRITUNUM
Merkisdagur Danskir sjóliðar bera handritin af skipsfjöl síðasta vetrardag á því herr-
ans ári 1971. Litla stúlkan sem er lengst til hægri á myndinni er Guðrún Nordal.
50 ár frá heimkomu handritanna
+ +