Morgunblaðið - 10.05.2021, Síða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 10. MAÍ 2021
Flatahrauni 7 | 220 Hafnarfirði | Sími 565 1090 | www.bjb.is
Fékk bíllinn
ekki skoðun?
Aktu áhyggjulaus í burt á nýskoðuðum bíl
Sameinuð gæði
BJB-Mótorstilling þjónustar
flesta þætti endurskoðunar
anngjörnu verði og að
ki förum við með bílinn
n í endurskoðun, þér
kostnaðarlausu.
á s
au
þin
að
Prédikun í verki
Það er Þorláksmessukvöld. Séra
Matthías er prestur í Odda á Rangár-
völlum og kominn til aftansöngs í
kirkjunni að Keldum. Heimilisfólk
hefur búið sig í betri fötin að loknum
gegningum og hlýtt á húslestur. Síð-
an er farið til kirkju þar sem kveikt
hefur verið á 30–
40 tólgarkertum.
Það er hátíðlegt í
kirkjunni sem þá
var nýreist (reist
1884).
Úti við kirkju-
dyr, á krókbekk-
inn, sem ætlaður
er niðursetn-
ingum og að-
komufólki, sest
blind kona og lætur fara eins lítið fyr-
ir sér og hún getur þarna aftast í
kirkjunni. Þá er það sem séra Matt-
hías gengur fram kirkjuna til hennar
og leiðir hana inn í kór, setur hana við
hlið sér og segir: „Við skulum sitja öll
saman og syngja, Guðrún mín. Öll er-
um við eitt og ekki síst á jólunum.“
Frá þessu atviki í Keldnakirkju
segir einn heimilismanna á staðnum,
Vigfús Guðmundsson fræðimaður,
þegar hann rifjar þessa stund upp í
Sögu Oddastaðar, hann var ungur
maður þegar þetta gerðist. Við gæt-
um gert okkur í hugarlund að konan
á krókbekknum hafi verið aldraður
niðursetningur, en svo var ekki. Aðr-
ar heimildir sýna að konan var tæp-
lega sextug, blind, og þar að auki
holdsveik og stafaði blindan af holds-
veiki hennar. Þótt skrásetjari sög-
unnar geti þess ekki var konan
móðursystir hans, systir húsfreyj-
unnar á Keldum. Þessi holdsveika
kona var heil á sál og gat enn unnið
með höndunum þegar hér er komið
sögu. Holdsveikum var skipað á
neðsta þrep samfélagsins.
Þetta er áhrifamikil svipmynd úr
daglegu lífi fyrri tíma. Við sjáum
þjóðskáldið fyrir okkur ganga fram
kirkjuna, jólaguðspjallið er á dag-
skrá, um barnið sem fæddist eins og
niðursetningur eða umrenningur inn
í þennan heim. Blind og sjúk konan
hlýtur að eiga að sitja í öndvegi, í það
minnsta á þessum degi, á þessari
stundu, á jólum er heimurinn eins
góður og hann getur orðið.
Þung áhersla á manninn og mann-
úðina er í ritgerð Channings um
sjálfsmenntun. Þar lesum við þetta í
þýðingu séra Matthíasar, fyrst er
umfjöllun um alþýðumanninn:
„Ég hef sagt, að öll alþýða manna
hér í landi lægi mér mjög á hjarta; en
hluttekning mín byggist ekki svo
mjög á nytsemi alþýðumanna fyrir
félagið, sem á því, hvað þeir eru af
sjálfum sér. Að vísu er staða alþýðu-
manna lág, en þýðing þeirra er alls
ekki minni fyrir þá sök. Þorri lýðsins
getur ekki eptir hlutanna eðli verið
frábær, því það liggur í hugmyndinni
að vera frábær, að maður gnæfi yfir
fjöldann.“ Síðan fjallar Channing um
hvað geri það að verkum að einhver
manneskja getur talist mikil því að í
raun og veru er hver manneskja
merkileg, hún þarf ekki að vinna
neitt sérstakt til þess að geta kallast
það. „Það er vor veika sjón og annað
ekki, sem gjörir hann lítinn. Maður
er mikill sem maður, hvar sem hann
er og hvað sem hann er. Í saman-
burði við ágæti náttúru hans eru öll
ytri tignarmerki lítilræði. Skilningur
hans, samvizka hans og ástríki, guðs-
þekking hans, fegurðartilfinning
hans, áhrif hans á anda sjálfs sín, á
aðra hluti, á meðbræður sína – allt
þetta eru dýrðlegir eiginlegleikar.“
Channing segir það misskilning að
það sem menn eigi sameiginlegt sé
ómerkilegt því að hið gagnstæða er
einmitt það sem máli skiptir: hið
sameiginlega er einmitt það sem dýr-
mætast er, það á bæði við um sál
mannsins og hið sýnilega sköp-
unarverk: „Vísindi og íþróttir geta
margvíslega skreytt hús og hallir
með ljómandi ljósa dýrð, en slíkt er
hégómi einn í samanburði við hið
sameiginlega ljós, sem sólin lætur
streyma inn í gegnum glugga vor
allra, það ljós, sem skrýðir fjöll og
dali án greinarmunar með örlátri
hendi, og málar himininn gullroða um
kvöld og komandi morgna, svo er og
varið hinu sameiginlega ljósi skyn-
seminnar, samviskunnar og elsk-
unnar; það á meira mæti og tign en
hinar sjaldgæfu gáfur, sem gjöra fá-
eina fræga.“ Þess vegna ættum við
ekki að gera lítið úr því sem allir
menn eiga sameiginlegt. „Enginn
hugur megnar að mæla þess mikil-
leik. Það er ímynd guðs, jafnvel
ímynd hans óendanlegleika, því eng-
in takmörk verða sett þess vexti og
framförum. Sá sem gæddur er sálar-
innar guðdómsgáfum, hann er háleit
og mikil vera, við hver kjör sem hann
býr. Klæðið hann dulum, lokið hann
inni í myrkvastofu, fjötrið hann við
þrælavinnu: hann er mikill eptir sem
áður. Lokið hann út úr húsum yðar;
guð lýkur upp fyrir honum himn-
eskum vistarverum. Hann lætur að
vísu lítið á sér bera á strætum
skrautlegrar borgar; en glögg hugs-
un, hrein tilfinning, einbeitt fram-
kvæmd dáðríks vilja, þetta felur í sér
allan annan og miklu meiri verðleik
en hallir úr tígulsteini eða blágrýti,
prýddar gipsmyndum, hversu vel
sem þessu er fyrir komið og hversu
stórkostlegt sem það kann að vera.“
Með þessu er ekki öll sagan sögð,
kjarni málsins er spurningin um
mikilleik einstakra manna: „Ef vér
hlaupum yfir þennan sameiginlega
mikilleik manneðlisins og snúum
huganum að mikilleik einstakra
manna í samanburði við aðra, þeim
mikilleik, sem mesta eptirtekt vekur
og fólginn er í eindregnum yfirburð-
um einstakra manna yfir hversdags-
legt stig mannlegra gáfna og sið-
prýði, þá vex þetta ágæti eins opt og
frjálslega upp á ókunnum og af-
skekktum stöðvum lífsins eins og á
þess björtu þjóðbrautum.“ Hvar er
þá hin sönnu mikilmenni að finna,
spyr Channing í ritgerð sinni:
„Hin sönnu mikilmenni má hver-
vetna finna og það er ei unnt að
segja, í hvaða stétt þeir flestir fæð-
ast. Sönn mikilmennska á ekkert
skylt við stöðu manna. Hún er ekki
fólgin í því, hve miklu hann orkar út á
við, í mikilleik ytri framkvæmda.
Hinir mestu menn eru opt ekki að því
skapi afkastamiklir út í frá. Má vera
að mestu mennirnir í þessum bæ
liggi nú sem stendur í gleymsku
grafnir. Mannsins mikilleiki er allur
fólginn í sálarkrapti, það er í krapti
hugsunar, siðferðistilfinningar og
elsku, og þetta má finna í lægstu stétt
lífsins.“
Í íslensku kirkjunni var séra Matt-
hías löngum allt að því utangarðs,
reyndar fór það eftir því hvernig
vindarnir blésu. Í grein, sem séra
Óskar J. Þorláksson skrifaði um séra
Matthías fimmtán árum eftir andlát
hans telur hann að skáldpresturinn
hafi lengi vel staðið einn með trúar-
skoðanir sínar „en nú [1935] er svo
komið að mikill hluti íslenskra presta
og íslensku kirkjunnar hneigist mjög
að líkum skoðunum og þeim er hann
hafði.“ Lengi vel var álitlegur hluti
sálma í Sálmabók íslensku þjóðkirkj-
unnar eftir hann. Matthías átti það til
að líkja sér við hrópandann í eyði-
mörkinni á þeim árum þegar and-
staðan við skoðanir hans var hvað
mest innan kirkjunnar. Kannski var
það þess vegna sem hann dróst að
Channing og Brandesi: áhrifamönn-
unum sem fylgdu eigin sannfæringu
og sigldu móti straumnum.
Á nítjándu öld var leitað að stór-
mennum. Í huga séra Matthíasar
Jochumssonar var enginn efi að því
leyti – þrátt fyrir textann um alþýðu-
manninn: Channing var stærstur! Og
í augum hans var maðurinn einnig
stór, áhersla hans og manna hans
vestanhafs lá ekki á hefðbundnum
trúarkenningum og heldur ekki á
synd mannsins heldur á því að Guð
skapaði manninn í „sinni eigin
mynd“, þar var eitt áhersluatriðið,
mannskilningur sem átti sér rætur í
ævafornum sagnaheimi Gamla testa-
mentisins. Trúarjátningar og hefð-
bundnar, bindandi trúarkenningar
voru ekki mikilvægar í augum
Channings, Jesús var síður en svo
kenninganna maður og trúin snýst
ekki um kenningar þegar allt kemur
til alls.
Í bréfi til Brandesar 29. okt 1906
ritar Matthías á þessa leið: „… ég er
maður líðandi stundar, hef áhuga á
að öðlast nýja reynslu og hef áhuga á
öllu, trúi lítið, en vona allt og elska
mikið.“ Og tæpum áratug síðar ritar
hinn áttræði skáldprestur og um-
bótamaður í bréfi til Brandesar (29.
nóv. 1915): „… aðeins fáir minna
mörgu vina hafa skilið mig almenni-
lega, t.d. meðfæddan velvilja minn og
kærleika til mannanna … Eitt tel ég
mig hafa skilið: Mennirnir eru miklu
merkilegri en þeir halda: „Við erum
stærri en okkur órar fyrir,“ segir
Wordsworth.“ En William Words-
worth (1770–1850), var ásamt Cole-
ridge einn helsti fulltrúi rómantísku
stefnunnar í Englandi og áhrifavald-
ur á transendentalista á Nýja Eng-
landi.
William Ellery Channing var einn
af áhrifamönnum í bandarískri
menningarsögu. Engan þarf að
undra að hann vísi oft til bernsku-
minninga sinna í Newport, þeim lit-
ríka og fagra strandbæ í Rhode Isl-
and. Þar er meðal annars þessi
lýsing.
„Enginn staður á jörðinni hefur
orðið mér að eins miklu gagni og
þessi strönd. Þar hóf ég rödd mína í
lofgjörð í æðandi óveðrinu. Þar var
það, þegar fegurðin gagntók mig,
sem ég úthellti þakkargjörð minni og
einlægri syndajátningu. Í æðri vit-
und um samkennd með þessum vold-
uga krafti sem umlukti mig varð ég
einnig áskynja um innri kraft. Þar
var það sem ólgandi hugsanir og til-
finningar brutust út rétt eins og ólg-
andi öldurnar og æðandi vindurinn
kallaði þær fram. Þar upphófst ham-
ingjan, æðri öllum heimsins gæðum,
öllum gjöfum sem heimurinn gat
veitt, það var hamingja sem felst í því
að finna sig eiga samskipti við guð-
dóminn að starfi.“
Í framhaldi af þessum tilfærðu lín-
um eru áhugaverðar gagnrýnar at-
hugasemdir ævisöguritarans, John
White Chadwick, um persónu
Channings. Hann segir að allur hinn
umfangsmikli lestur Channings hafi
á endanum farið í þennan farveg:
„Hápunkturinn á aðdáun hans á Mil-
ton virðist okkur vera sá að markmið
hans líktist því sem Channing keppti
að, hann var maður djúprar speki og
einbeittur umbótamaður; megin-
atriðið í þeirri vanþóknun sem hann
hafði á Napóleon var að hann líktist
Channing ekki að þessu leyti, hann
var ekki maður djúpra gáfna með
hugsjón siðbótarmannsins.“ Chad-
wick segir að Channing hafi haft til-
hneigingu til að miða hvaðeina út frá
eigin hugsjónum: „Hann þurfti ekki á
mönnum að halda sem sigldu eftir
öðrum stjörnum en hann sjálfur.
Hann gat hrósað þeim með vörunum
en hjarta hans var víðs fjarri. Hann
gat viðurkennt þá með formlegum
hætti en viðmiðun hans var eindregið
eigin boðskapur og sambærilegur
persónuleiki og hann var sjálfur.“
Þegar í háskóla fékk Channing
mikinn áhuga á Shakespeare. Mikil
Shakespeare-vakning var í Cam-
bridge þegar hann var við nám í Har-
vard-háskóla og hann heillaðist af
enska stórskáldinu líkt og séra Matt-
hías síðar. Channing hélt tryggð við
Shakespeare allt sitt líf.
Þrælahald var ofarlega á baugi í
þjóðfélagsumræðunni á tímum
Channings. Þrælar í Newport voru
einkum og nánast eingöngu við heim-
ilishaldið. Hann hafði mikla andúð á
þrælahaldi samtímans, hann segir að
tungumálið gefi honum ekki nægilegt
svigrúm til þess að tjá andstyggð
sína á því. „Herra og þræll! Hvergi í
náttúrunnar ríki er þannig fyrir-
komulag að finna.“
Eins og áður segir var Channing
vígður til embættis og settur inn í
embætti í Federal Street-kirkjunni 1.
júní 1803. Því hefur verið haldið fram
að trúarhugsun hans hafi verið
óbreytt frá því hann flutti sína fyrstu
prédikun til þeirrar síðustu. Eins og
áður segir gætti þar eindreginnar
áherslu á rétttrúnað á þeirra tíma
mælikvarða, einkum fyrstu árin eftir
að hann tók við embætti, þar sem
hann varaði við of miklu frjálslyndi í
málefnum trúarinnar. En það átti
heldur betur eftir að breytast.
Channing hefur verið nefndur guð-
faðir þeirrar hreyfingar vestanhafs
sem gengur undir heitinu transend-
entalismi.
„ ... trúi lítið, en vona allt og elska mikið“
Bókarkafli | Í bókinni Úr hugarheimi séra
Matthíasar fjallar Gunnar Kristjánsson um
áhrifavalda þjóðskáldsins og prestsins Matthíasar
Jochumssonar og hina gróskumiklu hreyfingu
guðfræðinga og bókmenntamanna á austurströnd
Bandaríkjanna sem þekkt er undir heitinu trans-
endentalismi.
Hrópandi Matthías Jochumsson
Mannúð William Ellery Channing hafði mikil áhrif á Matthías Jochumsson.