Morgunblaðið - 31.05.2021, Qupperneq 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 31. MAÍ 2021
Slakað á Ljósmyndari Morgunblaðsins gekk nýverið um Klambratún og sá þar mann gera hlé á heilsubótargöngu sinni með
því að setjast á bekk. Þessi sami maður man eflaust eftir því þegar Klambratún hét Miklatún. Það varði ekki ýkja lengi.
Kristinn Magnússon
Mannkynið stendur
á afdrifaríkum tíma-
mótum. Þegar veiru-
kófinu loks léttir blasa
önnur og langtum víð-
tækari vandamál við.
Þar er um að ræða
glímuna við hlýnun
andrúmsloftsins og af-
leiðingar hennar. Þess-
ara áhrifa er þegar far-
ið að gæta, en allt eru
það smámunir miðað
við það sem er í vændum. Síversn-
andi horfur í loftslagsmálum leiddu
til Parísarsamkomulagsins 2015,
sem var óskuldbindandi en þó afar
þýðingarmikið skref. Nú standa ríki
heims hvert og eitt hins vegar
frammi fyrir því að láta efndir fylgja
orðum. Gert er ráð fyrir að lögleiða
bindandi markmið, fyrst í tveimur
áföngum til ársins 2030 en gefa jafn-
framt út langtímamarkmið um sam-
drátt í losun til lengri tíma eða fram
til ársins 2050. Á þetta mun brátt
reyna á ársfundi aðildarríkja lofts-
lagssamningsins (COP-26) í Glasgow
fyrrihluta nóvember næstkomandi.
Ísland, sem einkum vegna stór-
iðjuvera losar nú einna mest allra
Evrópuríkja af CO2 á hvert manns-
barn, segist miða sínar áætlanir við
1,5° hlýnun en ekki 2°C og færist
þannig mikið í fang. Kostnaðurinn
fyrstu 5 árin til að ná settu marki
hefur verið metinn nálægt 50 millj-
örðum króna.
Alvaran á bak
við talnagildin
Hlýnunin sem nú er
metin á 1,1°C hækkun í
meðalhita á jörðinni frá
því fyrir iðnbyltingu
hefur fram til þessa
haft harla misjöfn áhrif
eftir svæðum á jarð-
arkringlunni. Lönd
eins og Ástralía og
Kalifornía hafa þegar
orðið fyrir miklum bú-
sifjum af völdum skóg-
arelda, annars staðar
hefur aukning í úrkomu valdið tíðari
flóðum og skriðuföllum og styrkur
fellibylja víða margfaldast frá því
sem áður var. Á norðurslóðum birt-
ast okkur áhrifin hingað til ekki síst í
bráðnun jökla sem nú er gert ráð
fyrir að hverfi að mestu hérlendis
fyrir árið 2200. Vitað er að áhrif
manngerðrar losunar verða langtum
meiri á meðalhita í norðri en sunnar í
álfum. Á nýafstöðnum ársfundi
Arktíska ráðsins í Reykjavík kom
fram í sameiginlegri ályktun að á
síðustu 50 árum hafi hlýnað þrefalt
hraðar á norðurheimskautssvæðinu
en að meðaltali á heimsvísu, með til-
heyrandi röskun á umhverfi. Hafa
verður jafnframt í huga að gróður-
húsalofttegundir eins og CO2 eyðast
mjög hægt í lofthjúpi jarðar. Við
blasir að þótt vonandi takist að
hægja á losun næstu 30 árin muni
hlýnunin óhjákvæmilega hafa stór-
felldar neikvæðar breytingar á líf-
ríki í för með sér og á aðstæður til
ræktunar og búsetu á stórum svæð-
um jarðar. Eyðimerkur færast norð-
ur á bóginn með tilheyrandi röskun.
Hrörnun náttúrulegra skóglenda,
ekki síst greniskóga, blasir þegar við
í Mið-Evrópu, og ræktun kornteg-
unda eins og hveitis er talið að muni
leggjast af á stórum svæðum. Allt
lífríki á undir högg að sækja við svo
hraðfara breytingar, lágplöntur,
skordýr og örverur ekki undanskilin.
Borgarsamfélög í neyðarstöðu
Svo alvarlega sem horfir um land-
búnað á stórum svæðum vegna lofts-
lagsbreytinga er ástandið sem blasir
við umhverfi í þéttbýli og stór-
borgum síst vænlegra. Hækkun
sjávarborðs, sem þegar gætir víða, á
hvarvetna eftir að herja í sívaxandi
mæli á hafnarborgir og aðrar
strandbyggðir. Hækkun meðalhita
mun hafa lamandi áhrif á mannlíf,
ekki síst að sumarlagi í borgum í
grennd hvarfbauganna, líkt og birt-
ist í smækkaðri mynd í Mið-Evrópu
sumrin 2018 og 2019. Slíkar breyt-
ingar leggjast fyrst af öllu þungt á
gamalt fólk og farlama. Því er jafn-
framt spáð að steypiregn magnist
með veðurfarsbreytingum komandi
ára og með tilheyrandi álagi á frá-
rennsliskerfi í þéttbýli. Þess sjást lít-
il merki að skipulagsyfirvöld í okkar
heimshluta séu sér meðvituð um lík-
legar yfirvofandi umhverfisbreyt-
ingar og þarf raunar ekki að horfa
lengra en til Reykjavíkur í því sam-
hengi.
Maðurinn sjálfum sér verstur
Þær aðstæður sem nú blasa við
mannkyni eru að meginhluta afleið-
ing iðnvæðingar í krafti kola og olíu í
2-3 aldir ásamt með hömlulausri
gróðafíkn, nýlendu- og arðráns-
stefnu, sem náði hæðum í skjóli ný-
frjálshyggju í tíð núlifandi kynslóða.
Aukin þekking á sviði náttúruvísinda
skilaði sér m.a. í auknum lífslíkum
manna sem leitt hefur til þre-
földunar á fjölda einstaklinga á jörð-
inni á skeiði einnar mannsævi (1930-
2020). Þekking og stýring í átt að líf-
vænlegum samfélagsháttum hefur
hins vegar á sama tíma ekki skilað
sér og fyrir það líður nú ekki aðeins
mannkynið heldur og allt umhverfi
jarðar. Það er rétt sem rithöfund-
urinn Elizabeth Kolbert leggur út af
í nýlegu ritverki, að það er maðurinn
– Homo sapiens – sem hefur reynst
hættulegasta lífveran á okkar ann-
ars yndislegu plánetu.
Aldrei of seint að vitkast
Mannkynið sem nú er á dögum á
verk fyrir höndum vilji það lifa af og
ætla niðjunum einhverja framtíð.
Sitthvað í alþjóðlegri umræðu þessa
veirudaga getur vakið vonir þótt
veikar séu um aukinn skilning á
þeim ófarnaði sem mannkynið hefur
komið sér í. Úrskurður Þýska
stjórnlagadómstólsins (Bundesver-
fassungsgericht) 29. apríl sl. um
þýsku loftslagsverndarlögin (Kli-
maschutzgesetz) fól í sér ákveðin
tímamót sem fleiri en Þjóðverjar
mættu nokkuð af læra. Efnislega
sögðu dómararnir við löggjafann:
Það gengur ekki að ætla sér að vísa
byrðunum af boðuðum niðurskurði
CO2 samkvæmt Parísarsam-
komulaginu á framtíðarkynslóðir til
að hlífa þeim sem nú eru á dögum við
pólitískt óþægilegum ákvörðunum.
Þessi dómur féll skömmu eftir að
Annalena Baerbock, fulltrúi þýskra
Græningja, var stigin á svið sem
kanslaraefni. Merkel kanslari skynj-
aði strax pólitíska hættu fyrir CDU
og brást við dómnum með því að láta
skerpa strax á loftslagslöggjöfinni í
anda úrskurðar dómstólsins.
Stjórnmál, einstaklingar og al-
mannasamtök
Nútíðin er full mótsagna sem gera
almenningi erfiðara fyrir en áður að
ná áttum. Framboð fjölmiðlunar í
formi léttmetis, slúðurs og falsfrétta
trufla vökula og gagnrýna hugsun,
sem aldrei var meiri þörf fyrir en nú.
Aðstæður kalla á endurmat og ný
gildi til styrkingar lýðræðislegum
stjórnarháttum. Samþættar grænar
lausnir eru nærtækar til bjargar á
þessum óvissutímum, og ónefndar
hetjur ásamt vökulum almanna-
samtökum leggja sitt af mörkum.
Framtíðin er þarna, ef við viljum
sinna kalli.
Eftir Hjörleif
Guttormsson »Nú standa ríki
heims, hvert og eitt,
frammi fyrir því að láta
efndir fylgja orðum í
loftslagsmálum.
Hjörleifur
Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Framtíðarhorfur vegna loftslagsbreytinga
krefjast víðtækra grænna lausna
Hann má aldrei láta huglægt mat
sitt á kringumstæðum ráða dómum
sínum. Hann má aldrei beita öðru en
réttarheimildum til að komast að
niðurstöðu.
Hann má aldrei ganga erinda vina
sinna og kunningja í bága við heim-
ildir réttarins. Hann þarf að láta að-
ila máls vita fyrirfram ef hann teng-
ist málsaðilum þannig að til vanhæfis
geti leitt.
Ef persónulegur vinur hans á
hagsmuni undir dómi, þar sem til
dæmis reynir á, hvort sá hinn sami
fái greidda svimandi háa þóknun fyr-
ir skiptastjórn í þrotabúi, á dóm-
arinn ekki að hafa nein afskipti af
málinu.
Hafi persónulegir vinir hans gerst
sekir um alvarleg siðferðisbrot ætti
hann að forðast samskipti við þá.
Ef samkennari hans í háskólanum
rekur mál fyrir dómi til að ná fram
uppgjöri við banka sem er bersýni-
lega utan laga og réttar, ætti hann
ekki að sitja í dómi sem dæmir í mál-
inu.
Ef bankar hrynja og saksóknari
vill fá heimild til símhlerunar hjá sökuðum manni, sem verið er að
sleppa úr gæsluvarðhaldi, ætti hann að skilja að ekki eru laga-
skilyrði til að verða við beiðni saksóknarans.
Ef þekktur ríkisstarfsmaður er sakaður um innherjasvik í
tengslum við bankahrun ætti hann að gæta sín á að falla ekki í þá
gryfju að dæma manninn sekan einungis til að geðjast almenn-
ingi.
Þó að dómaranum sé ekki vel við gagnrýni á starfshætti sína
ætti hann að gæta sín á að hlaupa ekki af stað með meiðyrðamál
gegn gagnrýnandanum sem fyrirsjáanlega mun tapast á öllum
dómsstigum.
Þeir sem þurfa að bera mál sín undir réttinn ættu ekki að
verða betur settir fyrir þá sök að vera persónulegir vinir dóm-
arans.
Það væri óskandi að ekkert tilefni væri til þessara ábendinga.
En ætli það sé raunin?
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Höfundur er áhugamaður um starfsemi Hæstaréttar.
Hvernig á dóm-
ari við Hæsta-
rétt að starfa?
Eftir Jón Steinar Gunnlaugsson
» Þeir sem
þurfa að bera
mál sín undir
réttinn ættu
ekki að verða
betur settir fyr-
ir þá sök að vera
persónulegir
vinir dómarans.