Morgunblaðið - 07.06.2021, Blaðsíða 16

16 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 7. JÚNÍ 2021
Flatahrauni 7 | 220 Hafnarfirði | Sími 565 1090 | www.bjb.is
Fékk bíllinn
ekki skoðun?
Aktu áhyggjulaus í burt á nýskoðuðum bíl
Sameinuð gæði
BJB-Mótorstilling þjónustar
flesta þætti endurskoðunar
anngjörnu verði og að
ki förum við með bílinn
n í endurskoðun, þér
kostnaðarlausu.
á s
au
þin
að
Íslenskur sjávar-
útvegur stendur vel
og hefur gengið vel.
Nýlega kynnt gögn
styðja við staðhæf-
inguna hér að fram-
an, þar ber helst að
telja rannsóknir sjáv-
arútvegsfræðingsins
og nýdoktorsins Stef-
áns B. Gunnlaugs-
sonar o.fl. auk góðrar
nýrrar skýrslu: Staða
og horfur í íslenskum sjávarútvegi
og fiskeldi.
Vilji til að hasla sér völl er
þekktur, stundum færast menn of
mikið í fang. Við útfærslu efna-
hagslögsögunnar ætluðu Íslend-
ingar að róa einir á gjöful fiskimið
og bæta við sig þeim afla sem er-
lend skip höfðu veitt. Veiðigeta
var meiri en viðnámsþróttur
nytjastofna gat borið án takmörk-
unar sóknar. Því varð að draga úr
getu til sóknar, svo stunda mætti
veiðar úr verstöðinni Íslandi fram-
vegis og helst þannig að slíkt skil-
aði þeim sem kæmu að veiðum og
vinnslu efnahagslegum ávinningi.
Það var ekki einfalt verkefni, sem
sést vel á því hversu erfitt er fyrir
margar þjóðir að taka á vandanum
og hve mikið slík þróun hefur
dregist.
Þegar stjórnvöld unnu að því að
ná utan um vandann og innleiða
fiskveiðistjórn í tengslum við
líffræðilegt ástand hafsins voru
nokkrar leiðir reyndar. Sumar
ákvarðanir töfðu ávinning af
breytingum, t.d. að heimila heild-
arafla umfram ráðgjöf fiskifræð-
inga og svo það sem viðgekkst of
lengi að veiddur afli var umfram
hinar óheppilegu heimildir. Aukin
sókn á níunda áratugnum dró úr
hagkvæmni veiða. Endurúthlut-
anir í tonnum í samræmi við af-
markaða tímalengd laga um stjórn
fiskveiða hömluðu langtíma-
hugsun.
Jákvæð skref voru stigin þegar
frjáls verðmyndun fiskverðs á
markaði var heimiluð innanlands.
Þá var hagfellt að afnema tíma-
bindingu, þar með gafst færi á að
hugsa til lengri tíma sem bjó í
haginn fyrir sjálfbæra nýtingu
auðlindarinnar, það var ein mesta
breytingin árið 1990.
Eins hjálpaði að horfa
til hlutdeildar skipa í
heimiluðum heildar-
veiðum einstakra teg-
unda fremur en að
reikna upp eða niður
úthlutuð tonn sér-
hvers skips. Þannig
varð þorskígildi
grunneining viðskipta
með aflamark.
Frá árinu 1987 hafa
Íslendingar veitt yfir
2% af heimsaflanum
og verið um langt skeið ábyrgir
fyrir um 1% af framleiðslu alls
sjávarfangs, hvort sem það er
sprottið úr veiðum eða strandbún-
aði/lagarlífi (e. aquaculture).
Hagnýting aflareglu hefur opn-
að íslenskum sjávarafurðum leið
inn á markaði með viðurkenndum
vottunum. Á sama tíma og betur
hefur tekist að stýra fiskveiðum
hefur tengdum atvinnutækifærum
vaxið fiskur um hrygg, dæmi um
það má sjá í samanburði á verð-
mætum hinna tveggja skráðu
hefðbundnu sjávarútvegsfyr-
irtækja, Brims og Síldarvinnsl-
unnar, og dæmis um holdgerving
tækniþróunar sjávarútvegsins,
Marel. Fram hjá því verður ekki
litið að óformlegi fiskveiðiklasinn
(e. fishing cluster) sem Michael E.
Potter og Christian H.M. Ketels
skrifuðu um árið 2007 naut ávaxta
þeirrar stefnumótunar sem hafði
verið mörkuð s.s. með aukinni
áherslu á verðmæti fremur en
magn, sbr. AVS-rannsóknasjóð í
sjávarútvegi 2003-2019. Sá sjóður,
sem rann inn í matvælasjóð í
fyrra, studdi við margvíslega haf-
tengda nýsköpun sem leiddi til
aukins framboðs á nýstárlegum
sjávarafurðum og liðkaði til fyrir
bættri nýtingu sjávarfangs. Full-
nýting (100%) næst þó varla fyrr
en eftirspurn eftir vörum úr fiski-
blóði verður að veruleika, því góð
blóðgun er ein af forsendum fyrir
sölu fiskflaka. Áhersla var lögð á
verðmæti úr magninu sem kom að
landi fremur en að koma með sem
mest magn. Þannig virðist
dyggðahringur leysa vítahring af
hólmi. Um og yfir 90% af afurða-
verði útfluttra sjávarafurða er að
jafnaði til komið vegna framleiðslu
á fersku/kældu, frosnu og söltu
sjávarfangi.
Frá árinu 2003 skiluðu íslenskar
útfluttar sjávarafurðir meiri verð-
mætaaukningu fyrir hvert landað
kg en sjá mátti af þróun fiskverðs-
vísitölu FAO.
Eins og dr. Stefán hefur skýrt
frá hafa stofnstærðir nytjastofna
mældar í föstum þorskígildum
vaxið til muna frá árinu 2008, eins
og þorskveiði hefur aukist mikið á
sama tíma. Sterkari stofnar auka
ekki bara hagkvæmni veiðanna
heldur draga jafnframt úr um-
hverfisáhrifum, þar sem minni
orku þarf við leit að fiski og veið-
ar.
Á árunum frá 2003 til 2011
mátti sjá tilhneigingu til samspils
milli aukinna útflutningsverðmæta
út frá lönduðum afla og arðsemi í
sjávarútvegi. Síðan þá hefur verið
meira flökt, inn í slíkt spila þættir
á borð við aðgang að og kaupgetu
neytenda á mörkuðum (t.d. í Rúss-
landi og Nígeríu), aflasamsetningu
(loðnuleysi) og stöðugleika fram-
boðs afurða eða óvissu (vegna
vinnudeilna).
Rétt eins og í McKinsey-skýrslu
frá 2012 kemur sérstaða íslensks
sjávarútvegs skýrt fram í áður-
nefndri skýrslu um Stöðu og horf-
ur og mikilvægi langtímahugsunar
undirstrikað og bent á mörg tæki-
færi til að gera enn betur til fram-
tíðar.
Óvíða hefur sjávarútvegur efna-
hagslegt vægi í líkingu við það
sem gerist á Íslandi. Óheppilegt
er rugla starfsemi sjávarútvegsins
og stjórnun hans saman við það
hvernig ávinningi af starfseminni
er skipt, slíkt getur skaðað við
ákvarðanatöku og skemmt út frá
sér. Óvissa varðandi umgjörð
hjálpar ekki atvinnugrein í al-
þjóðlegri samkeppni. Stöðug þró-
un, byggð á staðreyndum, leiðir
jafnan til góðs.
Við megum ekki tæta,
en eigum að bæta
Eftir Arnljót
Bjarka Bergsson
Arnljótur Bjarki
Bergsson
»Mjög óheppilegt er
að rugla starfsemi
sjávarútvegs og stjórn-
un hans saman við það
hvernig ávinningi af
starfseminni er skipt.
Höfundur er sjávarútvegsfræðingur
með meiru.
Ljósmyndasafn
Akraness geymir
merka ljósmynd. Hún
er tekin á árum
seinni heimsstyrj-
aldar við Hvítanes
sunnanvert í Hval-
firði. Þar var her-
skipalægi og stór
flotastöð. Ljósmyndin
sem hér er fjallað um
er úr safni Bjarna
Árnasonar frá
Brennistöðum í Flókadal í Borg-
arfirði. Hann var sjálfmenntaður
ljósmyndari. Bjarni framkallaði
einkaljósmyndir fyrir breska og
bandaríska hermenn. Sumar
myndanna voru aldrei sóttar. Þær
dagaði uppi hjá Bjarna. Margar
þessara ljósmynda má skoða í dag
á vef Ljósmyndasafns Akraness.
Hood í Hvalfirði
Á meðfylgjandi ljósmynd má
þekkja breska orrustubeitiskipið
Hood, sem tortímdist í frægri orr-
ustu 1941 vestur af Reykjanes-
skaga. En það eru líka tvö önnur
skip á myndinni, stórt farþegaskip
og olíuskip. Ég hef oft velt því
fyrir mér hvaða skip þetta gætu
verið og nú er svarið sennilega
fundið.
Mánudaginn 24. maí sl. (2. í
hvítasunnu) voru 80 ár upp á dag
síðan Hood var grandað. Samtökin
HMS Hood Association reka fés-
bókarsíðu. Alex Ray stjórnandi
hennar birti nú í aðdraganda
skapadægurs Hood ítarlegar upp-
lýsingar um hreyfingar þess vik-
urnar og dagana áður en því var
grandað. Þar stendur að Hood var
vorið 1941 sendur ásamt fleiri her-
skipum norðvestur í haf að Íslandi
til að sinna gæslu þar gegn hugs-
anlegum ferðum þýskra herskipa.
Bryndrekinn Bismarck var glæ-
nýr, fullbúinn í átök og eitt öfl-
ugasta herskip í heimi. Breta
grunaði að Þjóðverjar hygðust
senda það, jafnvel með fleiri skip-
um, í árásarferð út á Norður-
Atlantshaf.
Þarna á fyrri hluta árs 1941,
tæpu ári eftir hernám Íslands í
maí 1940, var Hvalfjörður þegar
orðinn mikilvægt skipalægi fyrir
bresk herskip sem stunduðu gæslu
við Ísland og vernd skipalesta. Í
Hvalfirði mátti fá hvíld og sinna
viðhaldi. Olía var fengin úr olíu-
skipum sem lágu á firðinum.
Hood kom til Hvalfjarðar 21.
apríl 1941. Skipið hafði verið við
gæslu milli Íslands og Grænlands.
Farþegaskipið Laconia, sem hafði
verið breytt til hernaðarnota og
búið fallstykkjum,
kom til Hvalfjarðar úr
skipalestagæslu 24.
apríl. Hood lá við fest-
ar í Hvalfirði í eina
viku til 28. apríl. Að
morgni brottfarar-
dagsins lagðist olíu-
skipið Athelempress
upp að Hood til að af-
greiða olíu. Seint um
kvöldið þennan dag
fór Hood með fleiri
skipum til að vernda
skipalestir á leið suður
af Íslandi.
Þessi flotadeild sneri aftur til
Hvalfjarðar 3. maí til að taka olíu.
Daginn eftir fór Hood frá Hval-
firði. Siglt var til bækistöðva
breska flotans í Skapaflóa á Orkn-
eyjum norður af Skotlandi. Þang-
að var komið um hádegisbil 6. maí.
Þannig kom Hood tvisvar til
Hvalfjarðar í apríl og maí 1941.
Skipið átti ekki eftir að snúa
þangað aftur. Hinn 21. maí fregn-
aðist að Bismarck væri farinn frá
Þýskalandi. Laust eftir miðnætti
22. maí fór Hood frá Skapaflóa
með stefnu á Ísland. Stálin stinn
mættust djúpt vestur af Reykja-
nesi, nær miðja vegu til Græn-
lands, þar sem Hood sprakk í loft
upp í sjóorrustu árla morguns 24.
maí 1941. Þar fórust 1.415 menn
en þrír lifðu.
Frægt farþegaskip
En hver eru hin skipin á ljós-
myndinni? Olíuskipið til hægri er
sennilega Athelempress sem af-
greiddi olíu í Hood og fleiri skip í
apríl. Þýskur kafbátur sökkti því
undan Suður-Ameríku 30. apríl
1942. Þrír fórust en 47 komust af.
Farþegaskipið fyrir miðri mynd
er Laconia sem fyrr var nefnd.
Útlit skipsins á myndinni passar
við ljósmyndir af þessu skipi. Lac-
oniu var breytt til hernaðarnota
og búið fallbyssum þegar styrj-
öldin hófst í september 1939. Lac-
onia fylgdi skipalestum milli Norð-
ur-Ameríku og Bretlandseyja til
júní 1941. Skipið gæti hafa komið
til Hvalfjarðar í tengslum við
þetta í apríl 1941.
Síðar 1941 var Laconiu breytt
til flutninga á hermönnum og
stríðsföngum. Þýskur kafbátur
sökkti því undan Vestur-Afríku 12.
september 1942. Um borð voru
1.800 ítalskir stríðsfangar, 80
óbreyttir borgarar með fjölda
kvenna og barna, auk fangavarða
og áhafnar. Fleiri hundruð,
kannski þúsund, fórust. Er skip-
herra kafbátsins varð ljóst að
hann hefði sökkt skipi með ítölsk-
um stríðsföngum úr banda-
mannaliði Þjóðverja og óbreyttum
borgurum hóf hann björgunar-
aðgerðir. Hann kom úr kafi og
kallaði eftir hjálp fleiri þýskra
kafbáta með samþykki yfirstjórnar
þýsku kafbátanna en gegn and-
mælum Hitlers. Rauðir fánar á
hvítum fleti voru greinilegir á kaf-
bátnum. Þjóðverjar komu boðum
til bandamanna um að björgun
stæði yfir. Bandarískar herflug-
vélar virtu þetta ekki og gerðu
loftárásir. Eftir þetta gaf Karl
Dönitz, æðsti sjóliðsforingi þýska
kafbátaflotans, út skipun sem
bannaði þýskum kafbátum að
bjarga fólki sem komst af þegar
skipum var sökkt. Fyrirmælin
vógu mjög þungt í ákæru gegn
Dönitz um stríðsglæpi fyrir Nürn-
berg-dómstólnum eftir stríð en
hann var ekki sakfelldur fyrir
hana.
Lokaorð
Þetta greinarkorn er þannig
tekið saman til að leggja fram þá
rökstuddu tilgátu höfundar að
myndin sýni þrjú dauðadæmd skip
stödd í Hvalfirði dagana 24. til 28.
apríl 1941. Tvö þeirra, Hood og
Laconia, hlutu heimsfrægð eftir
tortímingu með miklu manntjóni
sem hafði sögulegar afleiðingar.
Þrjú fordæmd skip
í Hvalfirði
Eftir Magnús Þór
Hafsteinsson
Magnús Þór
Hafsteinsson
» Stálin stinn mættust
djúpt vestur af
Reykjanesi, nær miðja
vegu til Grænlands, þar
sem Hood sprakk í loft
upp í sjóorrustu árla
morguns 24. maí 1941. Höfundur er fv. alþingismaður og
ritari þingflokks Flokks fólksins.
Hann hefur skrifað bækur um sögu
sjóhernaðar við Ísland í seinni
heimsstyrjöld.
Bjarni Árnason/Ljósmyndasafn Akraness.
Sögulegt Þessi einstæða ljósmynd sýnir breska orrustuskipið Hood og
mjög líklega vopnaða farþegaskipið Laconiu og olíuskipið Athelepress. Hún
er tekin á Hvítanesi við sunnanverðan Hvalfjörð. Bæjarhúsin þar sjást á
myndinni. Handan fjarðar er Hvalfjarðarströnd að norðanverðu.