Morgunblaðið - 16.07.2021, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 16. JÚLÍ 2021
Grafa skýjum ofar Unnið er að gerð útsýnispalls á toppi Bolafjalls ofan Bolungarvíkur. Tvær gröfur eru að verki á fjallinu, sem er 638 metrar að hæð. Vægast sagt ekki fyrir lofthrædda.
Áskell Þórisson
Rétt eins og sið-
menningin fór fjandans
til þegar fyrri heims-
styrjöldin hófst fyrir
einni öld, þá er það
áleitin spurning hví allt
er ekki komið fjandans
til á Íslandi eftir
tveggja ára Covid-19-
umsátur og loðnuleysi í
tvær vertíðir og vænt-
anlegan samdrátt í
þorskveiðum.
Birtingarmynd efnahagsvanda á
Íslandi hefur ávallt verið sú sama.
Aflabrestur og óábyrgar nafnlauna-
hækkanir með verðbólgu í kjölfarið
leiddi til þess að greiðslujöfnuður við
útlönd hrundi. Afleiðingin varð veru-
legur halli á utanríkisviðskiptum,
innflutningur vöru og þjónustu fór
langt fram úr útflutningi vöru og
þjónustu. Gengisfall krónunnar
fylgdi.
Efnahagsvandi fyrri alda var fjár-
fellir, sem leiddi til mannfækkunar
af hallærum. Nú skiptir sauðkindin
ekki máli enda er sauðfjárbúskapur
sem næst 0% af landsframleiðslu.
Gjaldeyrisvarasjóður og
greiðslujöfnuður
Nauðsynlegur gjaldeyris-
varasjóður var ekki til staðar til að
takast á við samdrátt. Viðbragð við
greiðslujafnaðarvanda var gengis-
felling gjaldmiðilsins, en varð „geng-
issig í einu stökki“ eftir að horfið var
frá fastgengisstefnu. Vissulega var
verðbólga, sem í dag yrði kölluð óða-
verðbólga, viðvarandi
ástand. Hin eðlilega
verðbólga var 10%-
12%. Eignir lífeyr-
issjóða þola ekki þá
verðmætaflutninga
sem slík verðbólga hef-
ur í för með sér. Ekk-
ert samfélag þolir óða-
verðbólgustig um og
yfir 100% árs-
verðbólgu. Fylgikvilli
greiðslujafnaðarvanda
og gengisfellingar var
verðbólga eins og hér
var lýst. Skammtímaáhrif gengisfell-
ingar eru raunlaunalækkun almenn-
ings. Í raun tilfærsla frá launþegum
til fyrirtækja.
Staða ríkissjóðs hjá Seðlabanka
og erlendar eignir Seðlabanka
Seðlabankinn gefur út mánaðar-
legar tölur úr reikningum bankans.
Seðlabankinn aflar einnig upplýs-
inga um útlán lífeyrissjóða. Ekki
verður séð að nokkrir kollhnísar hafi
orðið í þessum efnahagsliðum þrátt
fyrir halla á rekstri ríkissjóðs. Hér
verður að hafa í huga að ríkissjóður
fór inn í Covid-19-tímabilið með
nokkuð sterkan efnahagsreikning.
Sá styrkleiki virðist hafa haldist að
nokkru þótt hann hafi veikst. Þá
hafa útlán lífeyrissjóða til ríkissjóðs í
markaðsbréfum ekki aukist að
marki. Með því að lágmarka útlán
lífeyrissjóða til ríkissjóðs er í raun
verið að koma í veg fyrir að lífeyr-
issjóðir verði gegnumstreymissjóðir.
Íslenskir lífeyrissjóðir eru söfn-
unarsjóðir þar sem hver og einn
safnar fyrir eigin lífeyri.
Hvernig myndaðist sterk
staða ríkissjóðs?
Sterk staða ríkissjóðs á Íslandi er
ekki sjálfsagt mál. Á fyrri hluta síð-
ustu aldar voru tolltekjur ríkissjóðs
veðsettar erlendum bönkum, án þess
að nokkur vissi hvernig hinir er-
lendu bankar ættu að endurheimta
sín lán í gjaldhæfum greiðslumiðli.
Eftir fall íslensku bankanna 2008
kom upp undarleg staða. Þrotabú
hinna erlendu banka áttu gífurlegar
eignir í samanburði við íslenska
landsframleiðslu.
Þessar eignir samanstóðu af:
- erlendum eignum utan ís-
lenskrar lögsögu, sem höfðu engin
áhrif á íslenskan greiðslujöfnuð
- innlendum eignum, meðal ann-
ars kröfum á íslenska ríkið
- eignarhlutum í þeim bönkum,
sem tóku yfir innlenda starfsemi
hinna föllnu banka.
Hinar erlendu eignir voru í lítilli
ávöxtun á erlendum bankareikn-
ingum eða erlendum verðbréfa-
sjóðum. Slíkt var kröfuhöfum lítt að
skapi.
Óleysanlegur vandi
Það var óleysanlegur vandi að
breyta innlendum eignum þrotabúa
íslensku bankanna í erlendan gjald-
eyri. Það að breyta þessum innlendu
eignum í erlendan gjaldeyri hefði
leitt til þess að gengi íslensku krón-
unnar hefði hrunið með afdrifaríkum
áhrifum á íslenskan vinnumarkað og
lífskjör.
Þrotabúunum var því haldið í
pattstöðu með gjaldeyrishöftum.
Þau gjaldeyrishöft náðu einnig til ís-
lenskra lífeyrissjóða. Það gat leitt til
verulegra neikvæðra áhrifa á lífs-
kjör lífeyrisþega um ómunatíð.
Lausin
Í raun var ríkissjóður ekki aðili að
þrotabúum hinna föllnu íslensku
banka. Eignir þrotabúanna voru lög-
varðar eignir kröfuhafa. Það var
grundvallaratriði að úrvinnsla á
eignum og skuldum þrotabúanna
yrði með þeim hætti, sem almennt er
viðurkennt í þeim löndum þar sem
erlendar eignir þrotabúanna voru
geymdar og siðmenning ríkir. Ef
brugðið yrði út af, var hætta á að
kröfuhafar fengju beinan haldsrétt í
hinum erlendu eignum. Eftir stæðu
meðal annars innlendar eignir, með-
al annars innlend ríkisskuldabréf,
sem ekki fengjust greidd. Slíkt var í
raun greiðslufall ríkissjóðs, með af-
leiðingum sem enginn gat séð fyrir.
Úrlausn þrotabúanna gat því haft
veruleg áhrif á íslenskt efnahagslíf
og innlend lífskjör. Upplausn
þrotabúanna gat aðeins orðið með
þeim hætti að greiðslujöfnuður við
útlönd færi ekki fjandans til eins og
siðmenning í styrjöld. Það var því
mikil snilld þegar kröfuhafar feng-
ust til að bjóða íslenska ríkinu allar
innlendar eignir þrotabúanna, þar
með talið annan bankann í eigu
þrotabúanna og verulegan hluta
hins, gegn því að fá erlendar eignir
sínar til umráða. Fjármálaráðherra
treysti sér ekki til að eiga frumkvæði
að slíkri lausn. Lausnin skilaði rúm-
lega 500 milljörðum í ríkissjóð. Þessi
lausn er einsdæmi í úrlausn á
skuldavanda þjóðríkja. Lausnin
leiddi í raun til þess að íslenska ríkið
kom inn í Covid-19 ástand með veru-
lega sterka stöðu. Vissulega hafði
vöxtur í ferðaþjónustu á árunum
2014-2019 áhrif til þess að styrkja
stöðu hagkerfisins. Sú styrking
hófst þegar kröfuhafar höfðu boðið
fram tillögu sína að lausn.
Íslendingar eru lögflóknir
Íslendingur situr aldrei af sér
góða deilu. Það mætti halda að Ís-
lendingar séu ávallt drukknir. Slík
er deilufíknin!
Þegar menn eru dæmdir, þá telja
þeir sig dæmda eftir lögum sem
kóngsbjánar hafa sett, ellegar að
lögin hafi aldrei verið sett með
stjórnskipulegum hætti, eða jafnvel
að lagaákvæði gangi gegn lögum
Ólafs helga. Íslendingurinn vill helst
að sett séu lög sem sýkna þá af öllum
glæpum og öllum kröfum.
Með tilboði kröfuhafa um að af-
henda íslenska ríkinu allar innlendar
eignir þrotabúa bankanna fóru Ís-
lendingar á mis við góða deilu.
En fengu þess í stað efnahags-
legan stöðugleika. Var það einhvers
virði?
Eftir Vilhjálm
Bjarnason »Með tilboði kröfu-
hafa um að afhenda
íslenska ríkinu allar
innlendar eignir þrota-
búa bankanna fóru
Íslendingar á mis við
góða deilu.
Vilhjálmur Bjarnason
Höfundur var alþingismaður.
Af hverju er ekki allt komið fjandans til
og út fyrir siðmenningu?