Morgunblaðið - 24.08.2021, Blaðsíða 16

16 UMRÆÐAN MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 24. ÁGÚST 2021
Kenningar um
Njálu eru vinsæl
íþrótt. Frægt er þegar
núverandi seðla-
bankastjóri gerði
Gunnar á Hlíðarenda
gjaldþrota. Svo er
Bjarni Harðarson bú-
inn að sjá kynþát-
tastríð út úr sögunni,
og svo er gátan vin-
sæla: Hver skrifaði
Njálu?
Njála gerist í þjóðfélagi þar sem
menn eru heiðnir og ættarböndin
sterk. Ættartölurnar í fornsög-
unum benda til að samheldni ætt-
arinnar skyldi ná fjóra ættliði aftur
í tímann, svipað má lesa úr fornum
grískum kvæðum og Gamla testa-
mentinu. Eiginlegt réttarvörslu-
kerfi er ekki annað en blóðhefndin.
Ef gert er á hluta manns hefur ætt
hans hefndarskyldu, hún nær til
allra karlmanna fjóra ættliði aftur í
tímann, þetta má kalla höfuðætt, og
hún getur munstrað álitlegan her.
En stanslaust ofbeldi blóðhefndar
er bölvun þessa kerfis.
Gegn þessu stendur hinn kristni
siður. Baráttu heiðinna og krist-
inna trúarbragða lýkur með
kristnitökunni árið þúsund, en sið-
ferði og réttarvitund heiðninnar lif-
ir áfram og stendur í vegi kirkju-
valdsins. Til að taka upp kristinn
sið þarf að snúa við siðferðiskennd
og réttarvitund þjóðarinnar. Það
kemur í hlut kirkjunnar að ná
þessu fram með trúarlegri innræt-
ingu. Það er þetta sem felst í orða-
tiltækinu að kenna guðsótta og
góða siði. Allir þurfa að sætta sig
við hið trúarlega vald, kristnir jafnt
sem heiðnir.
Í átökum Sturlungaaldar sem á
eftir kristnitökunni fylgdu fór
kirkjan þó ekki fram með hervaldi,
aðalvopn hennar var, eins og bæði
fyrr og síðar, ritningin og penninn.
Pennanum var beitt til að sýna
þjóðinni ókosti heiðins siðar, og þar
með afla kristnum sið og kirkju-
valdi fylgis. Í kjölfarið fer mikil rit-
öld, þar eru skrifaðar Íslendinga-
sögur, hver á fætur annarri. Ritin
voru skrifuð á íslensku, en ekki á
latínu, vegna þess hver tilgang-
urinn var.
Tilgangurinn er að rita sögur er
sýna grunnatriði hins heiðna siðar í
neikvæðu ljósi. Að-
ferðin er að lýsa forn-
um hetjum, með þeim
hætti að lesandinn,
eða áheyrandinn, fái
andúð á hefndarþorsta
og algerum vanmætti
yfirvalda að halda uppi
lögum og reglu þegar
heiðinn siður og rétt-
arvitund ræður gjörð-
um manna. Sem inn-
ræting (predikun) í
þessum anda eru Ís-
lendingasögurnar
gríðarlega áhrifaríkar.
Ekki þarf að taka nema vel-
þekktu minnin úr mest lesnu sög-
unum til að sjá hvar andúð lesanda
er vakin. Fáránlegt hefndarbrölt
Hallgerðar og Bergþóru í Njálu, al-
gjört vanmætti fyrirmyndarmanns-
ins og höfðingjans Njáls í að halda
uppi lögum og sætta menn. Sú við-
leitni þessa vitra og réttsýna
manns endar síðan með svívirðilegu
morði á honum og nánast allri hans
ætt. Brjálæði Egils, fégræðgi og
framkoma hans við vini sína er
annað dæmi. Allt er þetta and-
kristileg framkoma og frásögnin öll
er til þess fallin að innræta mönn-
um andúð á henni. Á sama tíma
halda sögurnar uppi heiðri og
sæmd forfeðranna með litríkum
frásögnum af afrekum þeirra og
vekja þannig áhuga þess sem á
hlustar. Það er þessi jafnvægislist
sem gefur sögunum ómetanlegt
bókmenntalegt gildi.
Lýsingarnar á hinni ókristilegu
framkomu hljóta að vekja þá hugs-
un, að betra sé að hið kristna sið-
ferði og réttarvitund kirkjunnar
ráði en hinn heiðni siður. Sér-
staklega áhugaverðar eru frásagnir
af hefnandanum sem að verki loknu
sættist við óvini sína og tekur
kristni og fær fyrirgefningu synda
sinna með skírninni.
En kynþættir skipta vissulega
máli. Landið er numið í kjölfar þess
að víkingaherinn, „The Great Heat-
hen Army“, gerir gríðarlega innrás
í England árið 871. Danir hernema
Danalög, Norðmenn Norðimbra-
land. Fjöldi keltneskra bænda er
rekinn burtu og hafa margir endað
á Íslandi. En þar með er sagan
ekki sögð. Norðmenn eru reknir
burtu úr Norðimbralandi, það byrj-
ar um 874. Að margir þeirra fara til
Íslands með sínar bresku konur og
húskarla má víst telja. Þessi bar-
átta heldur áfram allt til 930 þegar
síðasti norski konungurinn er rek-
inn frá Jórvík (York). Það var Ei-
ríkur blóðóx, frægur úr Eglu.
Þegar þetta lið kemur til Íslands
hefur það haft nóg tilefni til að
berjast áfram og einmitt á tímum
Njálu er passlegur tími liðinn svo
höfuðættirnar hafa náð fyrri styrk
eftir flutningana. Svo tilgangur Ís-
lendingasagna var að fá þetta fólk
til að sætta sig við kirkjuvaldið.
Þetta er ekki hægt að sanna en hið
gagnstæða blasir við; ef ekkert
slíkt réttlætti þá vinnu og þau kálf-
skinn sem í handritin fóru hefðu
kirkjunnar þjónar varla fengið að
skrifa handritin.
Hver er höfundur Njálu skiptir
varla máli í þessu sambandi. Það er
einhver ríkur kirkjuhöfðingi sem
hlutast til um verkið sem „patron“
og hann ræður þá efninu eins og
hann vill. Og hvar finnum við mann
með ríkidæmi og aðstöðu til að láta
gera Njálu, eða réttara sagt allar
sögurnar í henni, sem eru margar.
Einn maður er líklegastur, Páll
Jónsson biskup í Skálholti 1195-
1211. Hann hafði bæði tækifæri,
ríkidæmi og ástæðu til að hrinda
slíku verki af stað. Hann var ágæt-
lega menntaður, listfengur og af
ætt héraðshöfðingja í Rangárþingi.
Ef hann er maðurinn er enginn vafi
að hann hefur ritstýrt bókinni að
vild meðan hann lifði. Og boðskap-
urinn er að menn hafi í heiðri krist-
inn sið, hvort sem þeir trúa eða
ekki.
Um Njálu
Eftir Jónas Elíasson » Íslendingasögurnar
eru skrifaðar með
vitund og vilja kirkj-
unnar til að styrkja vald
hennar.
Jónas Elíasson
Höfundur er prófessor.
jonaseliassonhi@gmail.com
Þið skuluð hlýða!
Það eru skilaboðin
sem nú berast almenn-
um borgurum þessa
lands úr ranni þeirra
sem hafa „réttar“ skoð-
anir á loftslagsmálum –
skoðanir sem ekki þarf
að ræða, sem ekki má
mótmæla, heldur skal
meðtaka og innbyrða
sem hinn endanlega og
óhrekjanlega sannleika, því eins og
dr. Gro Harlem Brundtland, fyrrver-
andi forsætisráðherra Noregs, sagði
árið 2013 um loftslagsmálin: „The si-
ence is settled“ (niðurstaða vís-
indanna er endanleg). Jörðin er á leið
til tortímingar og maðurinn er söku-
dólgurinn í gerðum sínum, lífsháttum
sínum, græðgi sinni. Hann hefur
svínað út hnöttinn sem hann býr á.
Hann er að leiða hann til glötunar.
Bara sú hugmynd að „the sience is
settled“ er fáránleg. Niðurstaða vís-
inda er aldrei endanleg. Sönn vísindi
snúast um leit, sífellda leit. Kenn-
ingar eru settar fram. Þær eru
ígrundaðar. Þær standa ef til vill um
stund, en taka þróun. Aðrar koma
fram sem hljóta sömu meðferð. Leitin
heldur þrotlaust áfram. Geri hún það
ekki hætta vísindin að vera það sem
þeim ber að vera. Þau verða ígildi
trúarbragða. Þá er hin „endanlega
niðurstaða“ sem meitluð í stein;
óbreytanleg, ekki umræðuhæf –
nokkuð sem einungis ber að innbyrða
án efahyggju, mótmælalaust og af
fullri undirgefni. Geri menn það ekki
skal tukta þá til hlýðni.
Hinn 13. ágúst var rætt við Sigurð
Inga Friðleifsson, framkvæmda-
stjóra Orkuseturs, í fréttum íslenska
ríkisútvarpsins. Um-
ræðuefnið var aðgerðir
sitjandi ríkisstjórnar í
loftslagsmálum. Sig-
urður Ingi lýsti sig
nokkuð ánægðan með
árangur og gerðir en
taldi ekki nóg að gert.
Menn væru ekki nógu
hlýðnir. Því vildi hann
að beitt væri „örlítið
meiri refsivendi“ og gat
þess að unnt væri að
„refsa með sköttum“.
Engan bilbug var á Sig-
urði Inga að finna. Létu menn ekki af
hegðun sinni, létu þeir ekki skipast
með fortölum, skyldi beitt á þá „refsi-
vendi“ eins og gert var við ódæla
krakka í fyrri tíð – nú bannað í tilfelli
barna en að fullu réttlætanlegt í við-
fangi við óstýriláta borgara þessa
lands sem ekki beygja sig í duftið fyr-
ir hinum „endanlegu“ niðurstöðum
„loftslagsvísinda“ nútímans.
Þetta hefur kunnuglegan – en
reyndar nokkuð óhugnanlegan hljóm.
Refsivendi hefur iðulega verið beitt
til þess að kúga menn til hlýðni og
undirgefni. Jafnvel heilu þjóðirnar.
Aðferðir hafa iðulega verið nokkuð
grimmúðlegar og hér er ekki verið að
ýja að því að eins langt verði gengið
með refsivöndinn nú á dögum eins og
iðulega var gert í fyrri tíð. En mark-
miðið er það sama. Þegar annað þrýt-
ur er valdboði beitt því að menn skulu
hlýða. Borgararnir skulu beygja sig
undir boðskap þeirra sem „vita bet-
ur“ og eru því – að eigin áliti – hæfari
öðrum til þess að leggja þeim línur
um „rétta“ hegðun og „rétt“ viðhorf.
Refsivöndur Sigurðar Inga Frið-
leifssonar vekur minni úr sögunni.
Múslímar gáfu þeim sem þeir undir-
okuðu í landvinningum sínum þrjá
kosti: taka upp trú múslíma, borga
skatt og verða annars flokks borg-
arar eða láta lífið. Þetta bar árangur.
Þeir sem völdu annan kostinn geng-
ust stig af stigi íslam á hönd og gerð-
ust undirgefnir, en það er einmitt
merking orðsins „íslam“. Rannsókn-
arréttur kaþólsku kirkjunnar barði
fólk til hlýðni við valdboð kirkjulegra
yfirvalda með ofsóknum og galdra-
brennum. Nasistar í Þýskalandi
beittu sveitum sínum til þess að
hræða Þjóðverja til að lúta valdi sínu
– nefna má kristalsnóttina og útrým-
ingarbúðir. Stalín neyddi Rússa til
undirgefni og fylgis við kommúníska
stjórn sína og stefnu með ýmsum ráð-
um, svo sem sýndarréttarhöldum, af-
tökum, útlegð í Gúlaginu og útrým-
ingu smábænda. Maó Zedong efndi
til menningarbyltingar til þess að
endurskapa þjóð sína í samræmi við
hugsjónir sínar. Nú á dögum eru Kín-
verjar sagðir reka endurmennt-
unarbúðir fyrir úígúrska múslíma í
austurhluta Kína til þess að endur-
móta þá og berja inn í þá samsinni við
hugmyndafræði kínverska kommún-
istaflokksins.
Væntanlega er síðasta dæmið hér
að ofan næst refsivendi Sigurðar
Inga Friðleifssonar og skoðana-
systkina hans þó að aðferðir séu ekki
vitanlega ekki þær sömu. Markmiðið
er þó í sama anda: Ykkur skal end-
urmóta. Þið skuluð samsinna okkur.
Þið skuluð hlýða!
Hlýddu!
Eftir Hauk
Ágústsson »Refsivendi hefur iðu-
lega verið beitt til
þess að kúga menn til
hlýðni og undirgefni.
Jafnvel heilu þjóðirnar.
Haukur Ágústsson
Höfundur er fyrrverandi kennari.
Það má segja að
neyðarástand ríki víða
í heilbrigðismálum á
Íslandi. Fjölmargir
þjóðfélagshópar hafa
verið sniðgengnir og
réttindi annarra huns-
uð. Við Íslendingar
höfum því verk að
vinna við að bæta og
laga íslenska velferð-
arkerfið sem hefur
lekið eins og gatasigti undir núver-
andi ríkisstjórn. Enginn heldur því
fram að fjármunir fyrir slíkum um-
bótum verði teknir upp af götunni
og því hætt við að margir sem hafa
lagt ómælt til íslenska samfélagsins
verði enn að bíða. Þar er hlutur
sjúklinga á biðlistum og aldraðra
hvað sársaukamestur.
Á sama tíma keppast íslenskir
ráðamenn við að kalla yfir sig
ábyrgð á því að trúarofstækishópur
hafi tekið yfir hið fjarlæga land
Afganistan eftir að stærsta herveldi
heims heyktist á að halda úti her-
sveitum sínum þar. Atburðarásin
hefur verið hröð en fyrirsjáanleg.
Valdabröltið í Afganistan stendur á
tímamótum og augljóst að ný öfl og
nýjar þjóðir munu nú sigla inn í
kjölfarið. Eftir stendur sársaukafull
og kostnaðarsöm tilraun við að
breyta þjóð sem virðist ekki hafa
verið tilbúin að berjast fyrir þessum
breytingum sjálf. Gæti verið að
heimamenn séu núna þrátt fyrir allt
nær því að ráða eigin örlögum?
En bera Íslendingar einhverja
ábyrgð á því hvernig fór eins og
ráðherrar ríkisstjórnarinnar kepp-
ast við að segja? Það er erfitt að
sjá. Afskipti Íslendinga hafa fyrst
og fremst falist í mannúðarstarfi og
að veita afgönsku þjóð-
inni aðstoð við að nú-
tímavæða samfélagið.
Starf sem nú virðist
koma fyrir lítið. Íslend-
ingar hafa ekki farið
með vopnum inn í Afg-
anistan en hafa svarað
ákalli um aðstoð, sem
meðal annars hefur
komið frá heimamönn-
um, og látið fé af hendi
rakna til uppbygg-
ingar. Því hefur verið
sinnt og nokkrir skrif-
stofumenn starfað þar um lengri
eða skemmri tíma. Öll sú vinna get-
ur fallið undir eðlilega þróunar-
aðstoð.
Það er ekkert sem rökstyður það
að Íslendingar beri sérstaka ábyrgð
á því hvernig fór í Afganistan.
Áfram munu þau alþjóðlegu samtök
sem hafa starfað þar reyna að að-
stoða nauðstadda og vinna að mann-
úðarmálum. Við Íslendingar eigum
að standa við skuldbindingar okkar
gagnvart þessum samtökum og að-
stoða þau við að hjálpa Afgönum
heima við. Það væri fráleit nið-
urstaða núna að fara að efna til sér-
stakra fólksflutninga frá Afganistan
til Íslands í einhverri keppni ráð-
herra landsins við að beina sjónum
frá því hvernig þeir eru að skilja við
íslenska velferðarkerfið. Missum
ekki sjónar á því sem skiptir mestu.
Ábyrgð í Afganist-
an og á Íslandi
Eftir Brynjólf
Þorkel
Brynjólfsson
Brynjólfur Þorkell
Brynjólfsson
» Það er ekkert sem
rökstyður það að Ís-
lendingar beri sérstaka
ábyrgð á því hvernig fór
í Afganistan.
Höfundur skipar 3. sæti
Miðflokksins í SV-kjördæmi.
ÞÚ FINNUR ALLT Á FINNA.IS
VEISTU UM GÓÐAN
RAFVIRKJA?
Flatahrauni 7 | 220 Hafnarfirði | Sími 565 1090 | www.bjb.is
Fékk bíllinn
ekki skoðun?
Aktu áhyggjulaus í burt á nýskoðuðum bíl
Sameinuð gæði
BJB-Mótorstilling þjónustar
flesta þætti endurskoðunar
anngjörnu verði og að
ki förum við með bílinn
n í endurskoðun, þér
kostnaðarlausu.
á s
au
þin
að