Morgunblaðið - Sunnudagur - 15.08.2021, Qupperneq 16

16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15.8. 2021
S
amsæriskenningar eru ekki nýjar af
nálinni og sumar eru býsna lífseigar.
Jafnvel þær sem ákveðið hefur verið
að taka alvarlega og setja mikið lið
manna og fjármuni til að kanna út í
æsar. Nefna má morðið á John F.
Kennedy, en nú eru næstum 60 ár frá þeim atburð-
um, sem voru vissulega rækilega rannsakaðir. Net-
miðlar og gerviveruleiki á Feisbók hleypa sögum
hratt af stað og fullyrðingar koma og hverfa á undra
hraða og enginn þarf að bera ábyrgð á einu eða
neinu.
Allt óþægilegt er sennilega
samsæriskenningar
Er nú svo komið að gagnrýni, sem getur átt rétt á
sér, og mætti fara betur ofan í, er iðulega afgreidd
með því, að þar séu einungis ómerkilegar samsæris-
kenningar á ferðinni.
Því er þannig ótt og títt haldið fram að samsæris-
kenningar einkenni drjúgan hluta almennrar um-
ræðu um veirufárið, sem þjakað hefur heiminn allt of
lengi með stórbrotnum útgjöldum fyrir einstaklinga,
fyrirtæki og þjóðarbú. Yfirvöld einstakra landa töldu
sér skylt að bregðast hratt við og veita gnótt fjár-
muna til að auðvelda baráttuna við fárið. Það má gefa
sér að ekki hafi allir þeir fjármunir komið á réttan
stað niður, enda lítill sem enginn tími til að ígrunda
meðferð þeirra nægjanlega. Þær ákvarðanir voru t.d.
ekki ræddar með hefðbundnum fyrirvörum stjórnar
eða stjórnarandstöðu. Sjálfsagt gæti gefist svigrúm
til samsæriskenninga um þá málsmeðferð. En senni-
legast er þó að ekkert einkennilegt, stórt, svo að ekki
sé sagt tortryggilegt, hafi verið á ferð. Fárið skall á
stærsta hluta veraldar nánast fyrirvaralaust. Við-
brögðin þurftu að verða skjót. En aðstaðan var ekki
hjálpleg og forsendurnar gátu orðið uppskrift að mis-
tökum í einhverjum mæli. Hróp og köll um aðgerðir
ekki seinna en strax var á efnisskrá allra talkóra. Og
það hlaut að einkenna viðbrögðin að yfirgripsmikil
fákunnátta, í bland við yfirþyrmandi ótta við hið
óþekkta, stýrðu tilfinningum langflestra þá stundina.
Stjórnmálamenn á Vesturlöndum, sem öfugt við þá
sem ráða mestu eða öllu í alræðisríkjum, höfðu ríka
tilhneigingu til þess að færa sem mest af eigin
ábyrgð yfir á „vísindamenn“ sem fyrsta kastið hlutu
að vita næsta lítið, þótt þeir hefðu það umfram aðra
að þekkja stóru myndina og megindrættina.
Enginn fyrirvari og veikar spár
Lengi virtust menn trúa því, að þótt fárið liti verr út
en venjuleg flensa þá væri ekki endilega verulegur
eðlismunur á þessu tvennu. Þess vegna var það ekki
bara hér sem fagnað var sigri í byrjun sumars árið
2020. Heilbrigðisráðherrar héldu sig til hlés, þótt
þeirra væri verkefnið og ábyrgðin. Vísindamenn létu
sig hafa það að ganga fram eins og þeirra væri
ábyrgðin. Fjölmiðlar á borð við „RÚV“ virtust ekki
vita hvar ábyrgðin lá. Þaulspurt var út í það, hvort að
ráðherrar hefðu ekki örugglega skrifað undir öll
minnisblöð embættismanna óbreytt og þar með gert
annarra ákvörðun að sinni, eins og það væri sjálf-
sagt. Þá var svo komið að enginn bar orðið ábyrgð á
einu eða neinu. Sú framganga var orðin pólitískur ör-
yggisventill fyrir báða. Vísindamenn yrðu aldrei kall-
aðir til ábyrgðar fyrir óteljandi ágiskanir sínar, sem
höfðu yfirbragð endanlegs sannleika og þekkingar,
og voru vissulega byggðar á því skásta sem þekkt
var og í takt við það sem það augnablikið var niður-
staða stærstu stofnana í vesturheimi.
Þegar almenningur er sleginn kvíða og ótta, sem
ýtt er undir af kunnum hræðsluáróðursöflum, er
hann hræddastur við hið óþekkta. Það skýrir til-
hneigingu þeirra, sem frá fyrsta degi töluðu í nafni
vísindanna, að draga ekki úr vísindastimpli fullyrð-
ingaflaums og fyrirmæla. En í ljós hefur komið að
víða hvar, og stundum hvarvetna, fólst fræði-
mennskan ekki síst í því að éta upp álit og fullyrð-
ingar þeirra sem voru alþjóðlegir aðilar með stóran
valdastimpil, í bland við mismikla fræðimennsku.
Það var ekkert ámælisvert eða glæpsamlegt við það.
Og það var í rauninni ekki verið að fela neitt. Það
glitti iðulega og stundum oft á dag í stofnanir með
mörg hundruð „vísindamenn“ á sínum snærum.
Hvort sem það var Alþjóðaheilbrigðismálastofnun
S.þ. sem lýtur næsta sérkennilegri forystu um þessar
mundir, og hefur verið í nánasta samspili við yfirvöld
í Peking! Sem var ekki endilega heppilegt á válegum
tímum þegar á daginn kom að þöggun þeirra sem síst
skyldi skekktu þá mynd sem smám saman virtist
vera að lýsast.
Lengi var hafið yfir vafa að ekki mætti gagnrýna
Lyfjastofnun ESB eða stjórn af sama meiði sem
glutraði í upphafi niður bólusetningaráformum
hundruða milljóna manna, svo að með ólíkindum var.
Og vestan hafs var það sóttvarnaeinvaldurinn um
langt árabil, Anthony Fauci, sem hafði mikil áhrif
víðar um heim og óvæntast var að hann hafði mun
meira að segja um leðurblökustofnunina í Wuhan en
látið hafði verið í veðri vaka.
Þetta mál er orðið demókrötum vestra svo erfitt að
sennilega er eina vonin að flokka það undir „samsær-
ismál.“ Það er á hinn bóginn ekkert óeðlilegt við það,
að fámennar stofnanir um sóttvarnir á Vesturlöndum
horfi til leiðsagnar þekktra aðila sem hafa samanlagt
þúsundir „vísindamanna“ á sínum snærum og eiga
síðasta orðið um ógrynni fjár. Það er hins vegar
löngu þekkt að vit verður ekki endilega lagt saman.
Ungum var okkur kennt að væri tveimur kartöflum
bætt við tvær sem komnar voru í pott, þá væri vafa-
laust að þær væru nú fjórar þar og biðu suðu. Þegar
börnin höfðu tileinkað sér þessar reglur var síðar á
ferlinum bent á að reglurnar sönnuðu ekki að vit yrði
lagt saman með sambærilegri niðurstöðu. Þannig er
ekki endilega víst að 400 vísindamenn á ráðstefnu
hefðu ekki endilega 400 sinnum meira vit en Einstein
sem var þar framsögumaður. Þótt greidd hefðu verið
atkvæði og Einstein tapaði 400-1 þá væri það ekki
heldur endilega niðurstaða sem breytti einhverju.
Misvísandi skilaboð
eru ekki hjálpleg
Almenningur hefur fengið margvísleg misvísandi
skilaboð á þessu eina og hálfa ári sem veiran hefur
herjað. Þegar svo langur tími er undir og skilaboðin
svo fjölbreytt og ekki alltaf öll á eina lund, þá ýtir
það undir efasemdir fólks. Við - almenningur - viss-
um að bóluefnin voru samþykkt úti í hinum stóra
heimi, þótt enn skorti mikið upp á að slíkt yrði gert á
„venjulegum“ tímum. Lyfjafyrirtækin voru í góðri
samningsstöðu því að heimurinn, og þá einkum sá
hluti hans sem var borgunarheimur fyrir framleiðsl-
una, öskraði á bóluefni. Mjög fámennur minnihluti
fræðimanna vildi vissulega treysta á önnur úrræði en
náði ekki eyrum almennings.
Þegar að bóluefnin tóku að koma loks frá framleið-
endum réðu nokkrir stjórnmálaleiðtogar ekki við sig
og sköðuðu umræðuna og trúverðugleika hennar.
En þegar þau leiðindi liðu hjá má segja að það hafi
verið samdóma niðurstaða framleiðenda og
sóttvarnaryfirvalda nær og fjær, að vörn eftir „tvær
sprautur“ þýddi meira en 90 prósent vörn fyrir fólkið
sem lét sprautast. Sum efnin eins og Janssen voru
sögð öflugri og því dygði eitt skot með því. Þeir sem
„drógu“ Janssen töldu sig hafa unnið í bólulottóinu
án þess að þurfa að borga fyrir miðann. Þeir sem
fengu AstraZeneca bitu á jaxlinn. En umræðan sýndi
þó að ekki var öllum alveg rótt, því að handhafar alls
valds í ESB, kanslari Þýskalands og forseti Frakk-
lands, höfðu hringlað svo í hugmyndum um öryggi
Bóluefni eru ekki
barnaskapur
Reykjavíkurbréf13.08.21